Kısa Özet
Kripto para borsalarının süreçlerine muhtemelen aşinasınızdır. E-posta ile kayıt olmanızın, güçlü bir parola oluşturmanızın ve hesabınızı doğrulamanızın ardından kripto para alıp satmaya başlayabilirsiniz.
Kayıt olma kısımlarını çıkarırsak, merkeziyetsiz borsalar da benzerdir. Çoğu zaman, kripto yatırma ya da çekme süreçleri yoktur. İşlemler, iki kullanıcının cüzdanları arasında doğrudan, üçüncü bir partinin sınırlı katılımıyla (ya da hiç katılımı olmadan) gerçekleşir.
Merkeziyetsiz borsalara alışmak biraz zorlayıcı olabilir ve istediğiniz varlıkları bu borsalarda bulmanız her zaman mümkün olmayabilir. Fakat teknolojisi geliştikçe ve ilgi arttıkça, bu tip borsalar da kripto dünyasının temel öğeleri haline gelebilir.
Giriş
Bitcoin'in ilk günlerinden bu yana borsalar, kripto para alıcılarını ve satıcılarını eşleme anlamında çok önemli bir rol oynamıştır. Küresel bir kullanıcı tabanını bir araya getiren bu forumlar olmadan muhtemelen çok daha zayıf bir likiditeye sahip olurduk ve varlıkların doğru fiyatı üzerinde uzlaşıya varamazdık.
Bugüne kadar bu alanda, merkezi oyuncular hep daha baskın olmuştur. Fakat hızla gelişmekte olan farklı teknolojiler sayesinde, merkeziyetsiz alım satımlar için gitgide daha fazla araç ortaya çıkmıştır.
Bu makalede, aracılara ihtiyaç duyulmayan alım satım platformları olan merkeziyetsiz borsalardan (DEX'ler) bahsedeceğiz.
Merkeziyetsiz borsaları tanımlamak
Teoride, eşler arası herhangi bir takas, merkeziyetsiz bir alım satım olarak kabul edilebilir (örneğin Atomik Takas Nedir?). Fakat bu makalede, merkezi borsaların işlevlerine benzerlik gösteren bir platforma odaklanacağız. Temel fark, bu platformların arka yüzlerinin bir blockchain üzerinde var olmasıdır. Fonlarınız hiç kimsenin himayesinde olmaz ve borsaya merkezi hizmetlerdeki kadar güvenmeniz (eğer güven gerekliyse bile) gerekmez.
Merkezi bir borsa nasıl çalışır?
Tipik bir merkezi borsada paranızı bu borsaya yatırırsınız – itibari para (banka transferi ya da kredi/banka kartı aracılığıyla) ya da kripto para olarak. Kripto yatırdığınızda, bu kriptoların kontrolü artık sizde olmaz. Kontrolü, kullanılabilirlik anlamında bırakmış olmazsınız çünkü kriptolarla alım satım yapabilir ve fonlarınızı çekebilirsiniz. Fakat artık bu fonları blockchain üzerinde harcayamayacağınız için teknik açıdan kontrol sizde olmaz.
Fonların özel anahtarları size ait olmaz, bunun anlamı ise bir çekim işlemi yaptığınızda, borsadan sizin adınıza bir işlem imzalamasını istiyor olmanızdır. Alım satım yaptığınızda, işlemler zincir üzerinde gerçekleşmez – bunun yerine borsa, kendi veri tabanındaki bakiyeleri kullanıcılarına dağıtır.
Genel iş akışı son derece sorunsuzdur çünkü blockchainlerin yavaşlığı alım satımları etkilemez ve her şey tek bir birimin sistemi içinde gerçekleştirilir. Kripto paraları almak ve satmak daha kolaydır, ayrıca kullanabileceğiniz birçok araç mevcuttur.
Bunun bedeli ise bağımsızlıktır: paranız konusunda borsaya güvenmeniz gerekir. Sonuç olarak, kendinizi karşı taraf riskine maruz bırakmış olursunuz. Ya ekip zar zor kazandığınız BTC'lerinizi alıp kaçarsa? Ya da bir hacker sisteme zarar verip fonları çekerse?
Birçok kullanıcı için bu, kabul edilebilir seviyede bir risktir. Güçlü bir geçmişe ve veri ihlallerine karşı koruma önlemlerine sahip itibarlı bir borsayı tercih ederler.
Merkeziyetsiz bir borsa nasıl çalışır?
DEX'ler, bazı açılardan merkezi platformlara benzer olsa da bazı açılardan da çok farklıdır. Öncelikle, birkaç farklı türde merkeziyetsiz borsa olduğunu belirtmemiz gerekir. Bu borsaların ortak yönü, emirlerin zincir üzerinde (akıllı kontratlarla) gerçekleştirilmesi ve kullanıcıların hiçbir noktada fonlarını emanet etmek zorunda kalmamasıdır.
Çapraz zincir DEX'ler üzerine bazı çalışmalar yapılmıştır, fakat en popüler DEX'ler tek bir blockchain (örneğin Ethereum ya da Binance Chain) üzerindeki varlıkların çevresinde döner.
Zincir üstü emir defterleri
Bazı merkeziyetsiz borsalarda her şey zincir üzerinde yapılır (birazdan hibrid yaklaşımlardan bahsedeceğiz). Tüm emirler (değiştirme ve iptal de dahil), blockchaine yazılır. Emirleri size aktaran üçüncü bir tarafa güvenmeniz gerekmediği ve bu emirler üzerinde değişiklik yapmanın bir yolu olmadığı için bunun en şeffaf yaklaşım olduğu iddia edilebilir.
Ne yazık ki bu aynı zamanda en az pratik olandır. Ağdaki tüm node'lardan emri sonsuza dek kaydetmesini istediğiniz için bir ücret ödemek zorunda kalırsınız. Ayrıca bir madencinin mesajınızı blockchaine eklemesini beklemeniz gerekir, yani kullanıcı deneyimi de sorunlu olabilir.
Bazıları, önden işlemin bu modelin bir eksisi olduğunu düşünür. Önden işlem, içeriden bir kişinin beklemede olan bir işlem hakkında bilgi sahibi olması ve bu bilgiyi kullanarak işlem henüz gerçekleştirilmeden bir alım satım yapması durumunda piyasalarda görülür. Dolayısıyla önden işlem yapan kişi, herkese açık olmayan bir bilgiden fayda sağlamış olur. Bunu yapmak, genellikle yasa dışıdır.
Tabi ki her şey küresel bir kayıt defterinde yayınlanırsa geleneksel anlamda önden işlem yapmak için bir fırsat da olmaz. Bununla birlikte, farklı türde bir saldırı gerçekleştirilebilir: bir madenci, henüz onaylanmamış bir emri görür ve kendi emrinin blockchaine daha önce eklenmesini sağlar.
Zincir üstü emir defteri modeli örnekleri arasında Stellar ve Bitshares DEX'leri yer alır.
➟ Kripto para dünyasına girmek mi istiyorsunuz? Binance'ten Bitcoin satın alabilirsiniz!
Zincir dışı emir defterleri
Zincir dışı emir defteri DEX'leri, bazı açılardan merkeziyetsizdir ama bir önceki türe kıyasla daha merkezi oldukları kabul edilir. Tüm emirler, blockchainde yayınlanmak yerine başka bir yerde tutulur.
Nerede? Duruma göre değişir. Emir defterinin tüm sorumluluğunu üstlenen merkezi bir birime sahip olabilirsiniz. Eğer bu birim kötü niyetliyse, piyasalar üzerinde bir dereceye kadar oynama yapabilir (örn. önden işlemle ya da emirleri yanlış temsil ederek). Fakat yine de, emanete dayalı olmayan saklama hizmetinin avantajlarından faydalanırsınız.
Ethereum üzerinde çıkarılan ERC-20 ve diğer tokenlar için 0x protokolü, bunun iyi bir örneğidir. Tekil bir DEX olarak hareket etmek yerine, zincir dışı emir defterinin idaresi için “aktarıcılar” olarak bilinen taraflara yönelik bir çerçeve sunar. Sunucular, 0x akıllı kontratlarından ve bazı diğer araçlardan faydalanarak birleştirilmiş bir likidite havuzuna erişebilir ve emirleri kullanıcılar arasında aktarabilir. Tarafların eşleştirilmesinin ardından işlem yalnızca zincir üzerinde gerçekleştirilir.
Bu yaklaşımlar, zincir üzerindeki emir defterlerine dayananlara kıyasla kullanılabilirlik açısından daha üstündür. Blockchaini diğerleri kadar fazla kullanmadıkları için hız anlamında aynı kısıtlamalara sahip değildirler. Yine de işlemin zincir üzerinde gerçekleştirilmesi gerekir, bu nedenle zincir dışı emir defteri modeli hız anlamında merkezi borsaların gerisindedir.
Zincir dışı emir defteri uygulamaları arasında Binance DEX, IDEX ve EtherDelta yer alır.
Otomatik Piyasa Yapıcılar (AMM)
“Emir defteri” terimini duymaktan sıkıldınız mı? Harika, çünkü Otomatik Piyasa Yapıcı (AMM) modeli bu kavramı hiç kullanmaz. Burada yapıcı ve alıcılara gerek yoktur, yalnızca kullanıcılar, oyun teorisi ve formüllerden oluşan bir sihir vardır.
AMM'in bazı özellikleri uygulamaya bağlıdır – genellikle bir grup akıllı kontrat bir araya getirilir ve kullanıcı katılımı sağlamak için akıllıca teşvikler sunulur. Bu uygulamalardan burada ayrıntılı bahsetmeyeceğiz, fakat Uniswap DEX'in nasıl çalıştığına yönelik daha fazla bilgi edinmek için UniSwap Nedir ve Nasıl Çalışır? makalemizi okuyabilirsiniz.
Günümüzdeki AMM tabanlı DEX'ler, MetaMask ve Trust Wallet gibi cüzdanlarla entegre olmalarıyla nispeten kullanıcı dostu olma eğilimindedir. Fakat diğer DEX türlerinde, alım satımların gerçekleştirilebilmesi için zincir üstü işlemler yapılmalıdır.
Bu yönde çalışan projeler arasında daha önce bahsettiğimiz Uniswap ve Kyber Network (Bancor protokolüne bağlanır) yer alır ve her ikisi de ERC-20 tokenlarının alım satımına destek verir.
DEX'lerin avantaj ve dezavantajları
Daha önceki bölümlerde, DEX'lerin bazı avantaj ve dezavantajlarından yüzeysel olarak bahsettik. Şimdi, bunları daha yakından inceleyelim.
DEX'lerin avantajları
KYC olmaması
KYC/AML (Müşteri Tanı ve Kara Para Aklamayı Önleme) uyumluluğu, birçok borsa için normdur. Düzenlemeye yönelik nedenlerden ötürü, bireylerin genellikle kimlik belgelerini ve adres ispatlarını göndermesi gerekir.
Bu durum kimileri için gizliliğe ve kimileri için de erişilebilirliğe yönelik bir kaygı yaratır. Ya elinizde geçerli belgeleriniz yoksa? Ya bu bilgiler bir şekilde dışarı sızarsa? DEX'ler izne dayalı olmadığı için kimliğiniz hiç kimse tarafından kontrol edilmez. Tek ihtiyacınız olan bir kripto para cüzdanıdır.
Fakat DEX'lerin, merkezi bir otorite tarafından kısmen yürütülmesi durumunda bazı yasal gereklilikler de ortaya çıkar. Bazı durumlarda, emir defteri merkeziyse, sunucunun yasal uyumluluğa sahip olması gerekir.
Karşı taraf riskinin olmaması
Merkeziyetsiz kripto para borsalarının en ilgi çekici yanı müşterilerin fonlarını tutmuyor olmalarıdır. Dolayısıyla, 2014 yılında yapılan Mt. Gox saldırısındaki gibi çok ciddi ihlallerde bile kullanıcıların fonları riske girmez ya da hassas kişisel bilgiler açığa çıkmaz.
Listelenmemiş tokenlar
Tokenlar, merkezi borsalarda listelenmemiş olsalar bile arz ve talep olması durumunda DEX'ler üzerinde özgürce işlem görebilir.
DEX'lerin dezavantajları
Kullanılabilirlik
Gerçekçi olursak, DEX'ler pek de geleneksel borsalar kadar kullanıcı dostu değildir. Merkezi platformlar, blok sürelerinden etkilenmeyen gerçek zamanlı işlemler sunar. Emanete dayalı olmayan cüzdanlara aşina olmayan yeni kullanıcılar için CEX'ler daha fazla hata kaldıran bir deneyim sunar. Şifrenizi unutursanız, kolayca sıfırlayabilirsiniz. Fakat kurtarma cümlenizi kaybederseniz, fonlarınız siber dünyanın derinliklerinde geri döndürülemez şekilde kaybolmuş olur.
İşlem hacimleri ve likidite
CEX'lerin işlem hacmi halen DEX'lerinkinin çok üzerindedir. Muhtemelen daha da önemli bir nokta, CEX'lerin likiditesinin de genelde daha yüksek olmasıdır. Likidite, varlıkları mantıklı bir fiyattan ne kadar kolay bir şekilde alıp satabileceğinizi ölçer. Likiditesi yüksek bir piyasada alış fiyatı ve satış fiyatı arasındaki fark düşüktür, bu da alıcı ve satıcılar arasındaki rekabetin yüksek olduğunu gösterir. Likit olmayan bir piyasada ise varlığı mantıklı bir fiyattan alıp satmaya istekli birilerini bulmanız daha zordur.
DEX'ler halen nispeten daha küçük bir gruba hizmet etmektedir, bu nedenle işlem yapmak istediğiniz kripto varlıklar için her zaman arz ve talep olmayabilir. Kullanmak istediğiniz işlem çiftlerini bulamayabilir ya da bulsanız bile adil bir fiyattan işlem yapamayabilirsiniz.
İşlem ücretleri
DEX'lerdeki işlem ücretleri her zaman daha yüksek değildir, ama özellikle ağın tıkandığı zamanlarda ya da zincir üstü bir emir defteri kullanıyorsanız ücretler daha yüksek olabilir.
Son düşünceler
Yıllar içinde birçok merkeziyetsiz borsa ortaya çıktı ve bunların her biri kullanıcı deneyimini daha sorunsuz hale getirmek ve daha güçlü alım satım platformları inşa etmek için bir önceki girişimler üzerinde değişiklikler yaptı. En nihayetinde buradaki ana fikir, kendine egemenlik bakış açısıyla son derece uyumlu gibi gözüküyor: kripto paralarda da kullanıcıların üçüncü bir tarafa güvenmesi gerekmiyor.
DeFi'nin yükselişiyle, Ethereum tabanlı DEX'lerin kullanımı da hızla arttı. Bu ivme devam ederse, tüm sektör genelinde teknoloji anlamında daha fazla inovasyon görmemiz çok olası.