İçerik
Paranın modern uygarlığın en önemli dönüm noktalarından biri olduğu şüphe götürmez. Para bin yıldır değeri temsil eden bir dil olarak hizmet ederek bireylerin birbirleriyle alım satım yapmasına ve emeklerinin karşılığında kazandıklarını saklamasına imkan tanıyor.
Genel anlamda para, hizmetlerin ve ürünlerin ödemesi için yaygın olarak kabul edilen bir araç olarak tanımlanabilir. Dünyanın farklı toplulukları farklı türlerde paralar yaratmıştır. Yaratılan para türlerinin sayısı tam bir sınıflandırma yapmayı zorlaştıracak kadar fazladır.
Bu makalede, emtia para, temsili para ve itibari para arasındaki farklardan bahsedeceğiz.
Takas, ürün ya da hizmetlerin karşılığını başka ürün ya da hizmetlerle ödemek anlamına gelir. İlginç bir şekilde bu duruma farklı yaşam formlarında da rastlanır. Bitki ve hayvan krallıklarındaki türler her iki tarafın da karşısındakinin hareketlerinden fayda sağladığı sözlü olmayan anlaşmalar yaparak simbiyotik ilişkiler kurar. Örneğin, boğa boynuzlu akasya ağaçları parazitlerden korunma karşılığında karıncalara gıda ve barınma sunar. Zebralar ve gergedanlar, derilerine yapışan kenelerden oxpecker kuşlarının bunlarla beslenmesine izin vererek kurtulur.
Tabi ki insanlar yukarıda bahsedilen türlerden farklı ve çok daha sofistike bir değer algısına sahiptir. Paranın günümüzde bilinen şekliyle ortaya çıkmasından çok daha uzun bir süre önce insanlar, kendi ürünlerini başka kişilerin ürünleriyle takas edebileceğinin farkına varmıştır.
Bu süreci anlamak oldukça kolaydır. Diyelim sizin bir ceketiniz ve komşunuzun da elmaları var. Siz açsınız, komşunuz ise üşüyor. Ceketinizi, yirmi elma karşılığında komşunuza verirsiniz. Her ikiniz de sahip olduğunuz bir şeyi karşınızdakine vererek istediğiniz bir şeye kavuşursunuz.
Ne yazık ki durum her zaman bu kadar basit olmayabilir. Biraz zaman geçtikten sonra muhtemelen daha fazla elma istersiniz, oysa komşunuz ceketini birkaç yıl boyunca kullanabilir. Siz takas yapmak istediğinizde komşunuz bunu istemeyebilir. Komşunuzun şansı ise benzin almak istediğinde ama benzin istasyonunun sahibi alerjisi olduğu için elmaları kabul etmediğinde yaver gitmeyebilir.
Bu olgu ekonomide ihtiyaçların çakışması olarak bilinir. Takas sistemi, elinizde karşı tarafın istediği bir şey olduğunda iyi çalışır, fakat taraflar karşılarındakinin elinde bulunanlara ihtiyaç duymuyorsa başarısız olur.
Emtialar, bir şekilde kullanışlı olan ham maddelerdir (emtiaların içsel değere sahip olduğu söylenebilir). Tanım, altın, gümüş ve bakır gibi metallerden, buğday, kahve ve pirinç gibi tüketilebilir ürünlere kadar geniş bir aralığı kapsamına alır.
Emtia paralarda, emtialar para olarak kullanılır. Günümüzde market ödemenizi petrolle yapmanız mümkün olmasa da tarih boyunca kullanışlı ham maddelerin para birimi olarak kabul gördüğü sayısız örnek mevcuttur.
Örneğin tütün, 1600'lerde Virginia'da yasal ödeme aracı olarak kabul edilmiştir. Nick Szabo etki yaratan
Ödeme Yapmak: Paranın Kökeni makalesinde, Amerika'daki yerli kabilelerin wampum'ları (istiridye kabuğundan yapılan boncuklar) ve deniz kabuklarını takas aracı kullandığından bahseder. Virginia'daki tütün gibi bu emtia da on yıllar boyunca yasal ödeme aracı olarak benimsenmiştir.
Yüzeysel bakıldığında emtialar ile alım satım yapmak takas ekonomisinden çok da farklı gözükmeyebilir. En nihayetinde, elinizde bir kitap varsa ve bunu pirinç karşılığında satmak istiyorsanız, daha önce bahsettiğimiz gibi takas yapıyor olmaz mısınız?
Uygulama açısından olursunuz ama emtia para bir mübadele aracı olarak hareket eder. Bu senaryoda pirincin, ürünler ve hizmetler karşılığında ödeme aracı olarak yaygın şekilde kabul görüyor olmasını beklersiniz. Yani, ürünlerin ve hizmetlerin karşılığının yine ürünlerle ve hizmetlerle ödendiği takas ekonomilerinin aksine pirinç, gerçekleştirilen birçok alım satım için tercih edilen bir takas aracı olacaktır.
Dolayısıyla kitabınızın değerini, pirinçle ne alabileceğinize göre hesaplama eğiliminde olursunuz. Pirinci yemek amacıyla değil başka ürünlerle takas edebileceğiniz için kabul edersiniz. Bahsi geçen emtia verimliyse
bir hesap birimi olarak hizmet edebilir, yani bu emtiayı diğer ürünlerin fiyatını belirlemek için kullanabilirsiniz. Böyle bir dünyada, örneğin bir kahve için ödeyeceğiniz parayı kaç kilo pirinçle ödeme yapacağınıza göre belirleyebilirsiniz.
Emtia para, takasta karşı karşıya kalınan ihtiyaçların çakışması sorununu ortadan kaldırır. Bunun nedeni emtia parayı alarak daha sonra başka bir alım satımda kullanabilmenizdir.
Altın ve gümüş gibi değerli metaller emtia paranın en tanınmış formlarıdır. Altın, hem para hem de endüstriyel metal olarak kullanılarak birçok uygarlık boyunca varlığını sürdürmüştür. Bugün bile altın para ve külçeler en temel değer saklama aracı olarak görülür. Yatırımcılar ileri bir tarihte ulaşabilmek amacıyla birikimlerini değerli metallere yatırır. Altının saygı görmesinin birçok nedeni vardır –
Bitcoin Bir Değer Saklama Aracı mıdır? makalemizde altının yerine getirdiği parasal fonksiyonlardan bahsediyoruz.
Emtialar varlığını sürdürmektedir. Fakat para birimi olarak yerlerini büyük oranda başka para türleri almıştır.
Emtia para, takas sistemine kıyasla önemli bir gelişme olsa da özellikle kullanım kolaylığı açısından kendine has dezavantajlara sahiptir. Az sayıda altın ya da gümüş parayı cebinize sığdırabilseniz ve küçük alışverişlerde bunları kullanabilseniz de kavram ölçeklendirilebilir değildir.
Günümüzde madeni paralar ile orta-büyük ölçekte bir satın alma işlemi yaptığınızı hayal edebiliyor musunuz? Size fikir vermesi açısından, bir kişiden 8.000 euroluk bitcoin satın almak isterseniz yanınızda bir euroluk madeni paralardan yaklaşık 60 kg götürmeniz gerekir.
Emtia paranın ardından emtialar tarafından desteklenen ama taşıması çok daha kolay bir alternatif olan temsili para gelmiştir. Temsili para dünyanın farklı yerlerinde farklı zamanlarda ortaya çıkmıştır. En temelde, merkezi bir para çıkarma kurumunun, belirli miktarda emtia karşılığında bozdurulabilen sertifikalar üretmesini kapsar.
Yanınızda kilolarca gümüş taşımak yerine, bu tutara sahip olduğunuzu ispat eden kağıt parçalarına sahip olabilirsiniz. İstediğiniz zaman parayı çıkaran kuruma giderek kağıdı gerçek gümüş ile takas edebilirsiniz. Ya da kağıdı başka bir kişiye ödeme olarak verebilirsiniz ve onlar da bu kağıdı gümüş karşılığında bozdurabilir.
Sabit coinlere aşinasanız, burada da temelde aynı prensibin geçerli olduğunu görebilirsiniz.
Özel şirketlerin temsili para çıkardığı örnekler mevcuttur, fakat bu işlem çok daha geniş ölçekli olarak
merkez bankaları tarafından yapılır. Ulusal para birimlerinin altın rezerviyle desteklenmesi anlamına gelen ve birçok devlet tarafından benimsenen altın standardını muhtemelen duymuşsunuzdur. Günümüzdeki sistemden çok uzak görünse de bir yüzyıldan daha kısa bir önce kağıt paranızı bankaya götürerek değerli metallerle takas edebiliyordunuz.
Ekonomik açıdan bunun bazı önemli avantajları vardır. Bu avantajlar o kadar önemlidir ki
altın standart günümüzde hala alternatiflerinden daha üstün bir şeyi tanımlamak için kullanılır. İlk avantaj, devlet müdahalesi artsa da para biriminin değerinin
enflasyon aracılığıyla kolayca düşürülememesidir. En azından teoride, devletler ellerinde tuttukları altın miktarını aşan tutarlarda banknot yayınlayamaz. Ne yazık ki bankaların, altın rezervlerinden daha fazla miktarda banknot yaratmasına imkan tanıyan
kısmi rezerv politikasıyla çalışması çok daha kolay ve çekicidir.
Altın standart bireylerin yanlarında külçeler taşımak ya da bir şey satın alırken bu külçeleri bölmek zorunda kalmadan altın kullanarak alım satım yapabilmesine imkan tanımıştır.
Bu parasal sistemin bir diğer avantajı da altının her zaman için uluslararası ölçekte kabul görmüş olmasına dayanır. Ülkelerin yerel ekonomileri altın merkezleri olursa, altın standardını kullanan bu ülkeler küresel anlamda kabul gören bir kaynakla daha kolay alım satım yapabilir.
Kripto para dünyasına girmek mi istiyorsunuz? Binance üzerinden Bitcoin alabilirsiniz!
Temsili para artık en baskın para türü değildir. Altın standardın ölümü küresel anlamda kabul gören ve emtialardan tam anlamıyla bağımsız olan yeni bir para türünün ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Kısaca
itibari para, bir devlet tarafından çıkarılan paradır (
itibari -fiat- terimi
kararname ile anlamına gelen Latince bir kelimeden türemiştir). Günümüzde kullanılan Amerika Birleşik Devletleri doları, Meksika pezosu, Japon yeni ve Hindistan rupisi itibari para örnekleridir.
İtibari paranın değeri büyük oranda devletlerin ve merkez bankalarının kararlarına dayanır. Bir itibari para banknotu en temelde, yalnızca idari kurumlar tarafından değer addedildiği için değer teşkil eden bir kağıt parçasıdır.
Kağıt para formunda itibari paraların yakın dönemde ortaya çıktığı düşünülse de aslında kökenlerinin 11. yüzyılda Çin'e dayandığını belirtmek önemlidir. 17. yüzyılda Avrupa'da ve birkaç yüzyıl sonra Kuzey ve Güney Amerika'da da kağıt formlarla denemeler yapılmıştır.
Şu ana kadar bahsettiğimiz para türlerinin aksine itibari para biriminde nadir bulunurluk öğesi mevcut değildir. Yetişmeleri zaman alan tarımsal emtialara ve yer altından çıkarılması gereken değerli metallere kıyasla kullanıma hazır maddelerden kağıt para birimleri üretmek oldukça kolaydır. Bu sınırlamalar olmadan Merkez Bankaları gibi birimler hiç yoktan yeni paralar yaratabilir.
Kime sorduğunuza bağlı olarak bu özellik itibari paraların en önemli gücü ya da en büyük zayıflığı olabilir. İtibari para sistemlerinin savunucuları para arzını artırma becerisinin devletlere
finansal krizleri aşmada ve genel anlamda ekonomiyi yönetmede daha fazla esneklik getirdiğini savunur. Devlet, para piyasasını ve faiz oranlarını kontrol ederek, ülkenin finansal durumuna yönelik daha fazla kontrole sahip olur.
İlginç bir şekilde aynı iddia itibari paralara karşı çıkanlar tarafından da ortaya konur, fakat başka bir açıdan ele alınır. Devlet
para politikasına yönelik başlıca eleştirilerden biri,
enflasyonun itibari para sahiplerinin elindeki birikimi yavaşça erittiğidir. Kontrol altına alınmazsa agresif bir enflasyon dönemi (
hiperenflasyon) başlatabilir ve bu da para biriminin değerini tamamen yok ederek büyük çapta ekonomik ve sosyal zarara neden olabilir.
Bitcoin, hem dijital para hem de dijital altın olarak adlandırılır. Diğer yandan, emtia paralarda görülen birçok özelliğe de (
ikame edilebilirlik (fungibility), bölünebilirlik, taşınabilirlik) sahip olması onu ideal bir mübadele aracı haline getirir.
Buna ek olarak,
değer saklama aracı özellikleri de gitgide kabul görür hale gelmiştir. Bitcoin'in dijital altın olduğunu savunanlar, deflasyonist (ya da daha doğru haliyle dezenflasyonist) arz politikasının Bitcoin'in satın alma gücünü zaman içinde korumasına yardımcı olacağına inanır. Bu durum, Merkezi Bankası sistemlerinin kararlarına bağlı olarak değeri düşebilen ABD doları gibi enflasyonist paralarla büyük bir zıtlık içindedir.
Yüzeyde kripto paralar, emtia paralar kategorisine düşüyor gibi gözükmektedir. Kendi protokolleri dışında başka bir kullanım alanına sahip olmasalar da başka herhangi bir varlık ile destekli değillerdir ya da devlet kurumları tarafından çıkarılmazlar. Dijital para birimleri söz konusu olduğunda paranın değeri serbest piyasanın bu paraya yönelik değerlemesine dayanır.
Gördüğümüz gibi para birçok formda olabilir. Çoğumuz değeri ulusal
itibari para birimlerimiz üzerinden düşünmeye alışkınızdır, fakat bu para türü nispeten yeni ortaya çıkmıştır. Günümüzde kullandığınız ödemeye yönelik mobil uygulamalar binlerce yıllık parasal evrimin bir sonucudur.
Kripto paralar paranın bir sonraki dönemi için umut vaat eden bir deneydir.
Bitcoin ve diğer kripto paralar geniş çapta benimsenirlerse, dijital emtiaların ilk örnekleri olabilir. Kripto paraların dünya genelinde itibari paraların hükmünü ele geçirip geçiremeyeceğini zaman gösterecektir.
