Kısa Özet
Karşılığında bir şey olmadan borç para vermek pek de mantıklı değildir. Alice, Bob'dan 10.000 USD borç almak istiyorsa, Bob'un bu parayı vermesi için finansal bir teşviğin olması gerekir. Bu teşvik de faiz, yani Alice'in borç aldığı tutarın üzerine eklenen bir tür ücret olarak ortaya çıkar.
Faiz oranları, geniş çapta ekonomi üzerinde büyük bir etkiye sahiptir çünkü bu oranları yükseltmek ya da düşürmek insanların davranışlarını etkiler. Genellikle şu değişiklikler görülür:
Daha yüksek faiz oranları, para biriktirmeyi cazip hale getirir çünkü bankalar, paranızı onlarda tutmanız karşılığından size daha fazla ödeme yapar. Borç almak daha az caziptir çünkü aldığınız kredi karşılığında daha yüksek bir tutar ödemeniz gerekir.
Daha düşük faiz oranları, borç para almayı ve harcama yapmayı cazip hale getirir, çünkü kullanmadığınız takdirde paranız size pek fazla getiri sunmaz. Dahası, borç aldığınız tutarın üzerine ekstra olarak çok fazla ödeme yapmanız gerekmez.
Giriş
Ekonomi Nasıl Çalışır? makalemizde bahsettiğimiz gibi, krediler küresel ekonomi için hayati bir öneme sahiptir. En temelde krediler, finansal işlemleri kolaylaştırır – bireyler, o an için ellerinde olmayan bir sermayeden faydalanabilir ve ileri bir tarihte geri ödeme yapabilir. Şirketler, kaynak satın almak amacıyla kredi çekip, kar elde etmek için bu kaynakları kullanabilir ve daha sonra da borç veren kişiye ödeme yapabilir. Bir tüketici ise ürünler satın almak için kredi alabilir ve kredisini zaman içinde daha küçük parçalar halinde geri ödeyebilir.
Tabi ki borç veren tarafın en başta bu borcu vermesi için finansal bir teşviğe ihtiyacı vardır. Borç veren taraf, genellikle faiz talep eder. Bu makalede, faiz oranının ne olduğunu ve nasıl çalıştığını derinlemesine inceleyeceğiz.
Faiz oranı nedir?
Faiz, borç alan kişinin borç veren kişiye yapması gereken bir ödemedir. Alice, Bob'dan borç alırsa, Bob da "sana 10.000 USD veriyorum, fakat %5 faiz ödemen gerekli" diyebilir. Bu da Alice'in, zamanı geldiğinde 10.000 USD'ye (ana para) ek olarak bu tutarın %5'ini daha ödemesi gerektiği anlamına gelir. Dolayısıyla, Bob'a yapması gereken ödeme 10.500 USD'dir.
Bu durumda faiz oranı, dönem başına ödenmesi gereken faiz yüzdesidir. Faiz oranı yıllık %5 ise, bu durumda Alice'in ilk yılki borcu 10.500 USD'dir. Bu noktada şu seçenekler mevcuttur:
basit faiz oranı – her yıl ana paraya %5 faiz eklenir
ya da
bileşik faiz oranı – ilk yıl 10.500 USD'nin %5'i, ikinci yıl ise 10.500 USD + 525 USD = 11.025 USD'nin %5'i eklenir ve ilerleyen yıllarda da aynı şekilde devam eder.
Faiz oranları neden önemlidir?
Yalnızca kripto para, nakit ve altın coinleriyle işlem yapmıyorsanız, faiz oranları diğer herkes gibi sizi de etkileyecektir. Her şeyi Dogecoin'le ödemenin bir yolunu bulmuş olsanız bile ekonomideki önemi nedeniyle faiz oranlarının etkisini hissederseniz.
Ticari bir bankayı ele alalım – tüm iş modeli (kısmi rezerv bankacılığı) borç alma ve verme etrafında döner. Bankaya para yatırdığınızda, borç veren rolünü üstlenmiş olursunuz. Banka, fonlarınızı başkalarına borç vermek için kullandığından size faiz ödemesi yapar. Bunun aksine borç aldığınızda, bu sefer de siz bankaya faiz ödersiniz.
Ticari bankalar, faiz oranlarını belirleme konusunda pek fazla esnekliğe sahip değildir – oranlar, merkez bankaları adlı kurumlar tarafından belirlenir. ABD Federal Rezervi, Çin Halk Bankası ve İngiltere Bankası'nı düşünün. Bu bankaların işi, sağlıklı kalabilmesi için ekonomi üzerinde oynamalar yapmaktır. Bu amaç uğruna yapılan işlemlerden biri de faiz oranlarını artırmak ve azaltmaktır.
Şöyle düşünebilirsiniz: faiz oranları yüksekse, paranızı borç vermeniz karşılığında daha fazla faiz alırsınız. Diğer yandan borç almak, daha fazla ödeme yapmanız gerektiği için daha pahalı olacaktır. Bunun aksine faiz oranları düşük olduğunda, borç vermek pek karlı değildir ve borç almak daha cazip hale gelir.
En nihayetinde bu ölçütler, tüketicilerin davranışlarını kontrol eder. Faiz oranlarının düşürülmesi, kişi ve kurumları borç almaya teşvik ettiği için genellikle harcamaların yavaşladığı zamanlarda canlandırma amaçlı olarak yapılır. Kullanılabilecek daha fazla kredi olmasıyla da insanların bundan faydalanması ve harcamalarını artırması beklenir.
Faiz oranlarını düşürmek, ekonomiyi yeniden canlandırmak için iyi bir kısa vadeli hareket olabilir, fakat aynı zamanda enflasyona da neden olur. Kullanılabilecek kredi miktarı artar, fakat kaynakların miktarı aynı kalır. Diğer bir deyişle ürünlere talep artar, fakat arz aynı kalır. Doğal olarak da fiyatlar, bir denge noktasına ulaşana kadar artmaya başlar.
Bu noktada, yüksek faiz oranları bir karşı önlem olarak hizmet edebilir. Faizleri yükseltmek, herkes borçlarını ödemeye başlayacağından dolaşımdaki kredinin miktarını azaltır. Bu aşamada bankalar cömert oranlar sunduğu için bireyler de faiz getirisi elde etmek amacıyla paralarını biriktirir. Ürünlere yönelik talep azalınca enflasyon düşer – fakat ekonomik büyüme de yavaşlar.
➟ Kripto para dünyasına girmek mi istiyorsunuz? Binance'ten Bitcoin satın alabilirsiniz!
Negatif faiz oranı nedir?
Ekonomistler ve uzmanlar, negatif faiz oranlarından sıkça bahseder. Tahmin edebileceğiniz gibi bunlar, borç vermek ve hatta paranızı bankada tutmak için ödemeniz gereken sıfırın altında oranlardır. Bunun bir uzantısı olarak, bankaların borç vermesi de daha masraflı hale gelir. Dahası, birikim yapmanın bile masrafı artar.
Bu kavram çok çılgınca gözükebilir. En nihayetinde borç veren kişi, borç alan kişinin borcunu ödememesi riskini üstlenir ve bir de bunun üzerine ödeme yapması gerekir.
Negatif faiz oranlarının, zor durumdaki ekonomileri düzeltmek için son çare olmasının nedeni budur. Bu fikre yön veren, bir ekonomik gerileme sırasında bireylerin paralarını tutmayı ve ekonomik etkinliklerde bulunmak için ekonominin düzelmesini beklemeyi tercih edebileceğine yönelik korkudur.
Oranlar negatif olduğunda, bu davranış mantıklı olmaz – borç almak ve harcama yapmak en akla yatkın tercih haline gelir. Bu nedenle bazı kişiler, olağan dışı ekonomik koşullarda negatif faiz oranlarının geçerli bir önlem olabileceğini düşünür.
Son düşünceler
Yüzeysel olarak baktığımızda, faiz oranları oldukça basit bir kavram olarak gözükebilir.
Fakat aslında modern ekonominin temel bir parçasıdır – daha önce de bahsettiğimiz gibi faiz oranlarının değiştirilmesi bireylerin ve kurumların davranışlarını en temelden değiştirebilir. Bir ülkenin ekonomisini korumak için merkez bankalarının faiz oranlarını kullanmada bu kadar proaktif bir rol üstlenmesinin nedeni budur.