Kara Pazartesi ve Borsaların Çöküşü

İçerik

Kara Pazartesi nedir?
Piyasalar neden çöker?
Devre kesici nedir?
- Devre kesicinin avantajları ve dezavantajları
Piyasa çöküşlerine nasıl hazırlanılır?
Diğer önemli Kara Pazartesiler
Son fikirler

Kara Pazartesi nedir?

Kara Pazartesi, 19 Ekim 1987'de meydana gelen ani ve ciddi bir borsa çöküşünü tanımlamak için kullanılan isimdir. Bu çöküş döneminde, ABD borsa performansını ölçen bir endeks olan Dow Jones Endüstri Ortalaması (DJIA) %22'den fazla düşüş gösterir. Çöküşten bir hafta önce iki büyük düşüş daha yaşanmıştır.

Kara Pazartesi döneminde Dow Jones Endüstriyel Ortalamasının performansı.

Kara Pazartesi, küresel borsalarda gerilemenin başlangıcı olarak hatırlanır. Bugün itibariyle borsa tarihinin en meşhur günlerinden biridir.

O dönemde borsalardaki toplam işlem hacmi o kadar yüksektir ki zamanın bilgisayarları aniden gelen yüksek yükü kaldıramaz. Emirler saatler boyunca gerçekleştirilemez ve büyük miktarlarda para transferleri ertelenir.

Bunun gibi büyük bir çöküş doğal olarak vadeli işlem ve opsiyon piyasalarını da etkiler. Çöküş, küresel piyasalar üzerinde de önemli etkiler yaratır. Dünyadaki büyük endekslerin çoğu ayı %20-30 arası düşüşle kapatır.

“Kara Pazartesi” terimi genellikle 1987'deki çöküşü ifade eder. Fakat diğer ciddi piyasa çöküşleri için de kullanılır.

Piyasalar neden çöker?

Genellikle, borsa çöküşlerinin nedeni olarak tek bir etmen gösterilemez. İlginç bir şekilde, 1987 Kara Pazartesi'den önce önemli bir olay yaşanmamıştır. Fakat, birkaç farklı faktör bir araya gelerek panik ve belirsizlik ortamı yaratmıştır. Peki, bu faktörler nelerdir?

Birincisi, bilgisayarlı alım satım sistemleri kullanımının başlamasıdır. Bugün, çoğu alım satım faaliyeti bilgisayarlar tarafından yürütülüyor olsa da eskiden kullanılan sistem bu şekilde değildir. 1980'lerden önce borsalar, tacirlerin doğrudan borsanın alım satım katında varlık takas ettiği genellikle gürültülü ve kalabalık yerlerdir.

Bilgisayarlı ticaret sistemlerinin kullanımı başlamadan önce, 1963 yılında New York Borsasının (NYSE) alım satım katı. Kaynak: Kongre Kütüphanesi. Orijinal görüntü üzerinde düzenleme yapılmıştır.

Fakat 1980'lere gelindiğinde alım satım faaliyetleri bilgisayar yazılımlarına daha fazla dayanmaya başlar. Bilgisayarlı alım satımlara geçiş, binlerce emri saniyeler içinde verebilme kapasitesine sahip sistemlerle çok daha hızlı alım satım faaliyetlerini mümkün hale getirir. Doğal olarak, bu gelişmeler büyük fiyat hareketlerinin hızını da etkiler. O zamana kıyasla, bugünün alım satım botları beklenmedik bir olayın yaşanması durumunda trilyonlarca dolarlık değeri saniyeler içinde hareket ettirebilir.

ABD'nin ticaret açığı, uluslararası gerilimler ve diğer jeopolitik koşullar gibi diğer faktörler de nedenler arasında gösterilir. Bunların da ötesinde, medyanın daha fazla erişime sahip olması da kesinlikle olayın etkilerini ve şiddetini artırmıştır.

Tüm bu faktörler çöküşe katkıda bulunmuş olsa da, kararların yine de insanlar tarafından verildiğini belirtmek önemlidir. Piyasa psikolojisi satış dalgasında önemli bir rol oynar ve genellikle kitlesel paniğin bir sonucudur.

Devre kesici nedir?

Kara Pazartesi olaylarının ardından, ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC) tarafından benzer olayların tekrarlanmasını önlemek ya da tamamen önlenemese bile etkilerini azaltmak için çeşitli mekanizmalar kurulur.

Bu yöntemlerden biri de devre kesicidir. Fiyat günlük açılışa göre belirli bir yüzde seviyesine ulaştığında alım satımları durduran düzenleyici bir önlemdir. Burada öncelikli olarak Amerika Birleşik Devletleri'nden bahsediyor olsak da, devre kesiciler diğer birçok piyasada da uygulamaya konmuştur.

Devre kesiciler, Dow ya da S&P 500 gibi başlıca endekslerin yanı sıra bireysel menkul kıymetler için de geçerlidir. Çalışma şekilleri şöyledir:

S&P 500 bir işlem günü içinde %7'den fazla düşerse, işlemler 15 dakika boyunca durdurulur ve yeniden başlatılır. Buna Seviye 1 devre kesici denir. Piyasa daha da düşerse ve günlük açılıştan farkı %13'e ulaşırsa tekrar durdurulur. Buna ise Seviye 2 devre kesici denir. 15 dakikalık bir aradan sonra işlemler yeniden başlatılır. Fiyattaki düşüş piyasa açılışına kıyasla %20 seviyesine ulaşırsa işlemler günün geri kalanı için durdurulur. Buna Seviye 3 devre kesici denir.

Devre kesicinin avantajları ve dezavantajları

Devre kesiciler ani çöküşleri önlemede etkili olabilse de, tartışma konusu olmuştur.

Devre kesicileri eleştiren bazı kişiler, bu sistemlerin piyasalar üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olduğunu ve çöküşlerin ciddiyetini artırdığını iddia eder. Böyle bir etki nasıl ortaya çıkabilir? Bu önceden belirlenmiş yüzde seviyeleri piyasa açılış fiyatına dayandığından, herkese açık bir bilgidir. Dolayısıyla, emir fiyatlarını etkileyebilir ve emir defterinin belirli fiyat seviyelerinde likiditeyi yapay bir şekilde azaltabilir.

Azalan likidite, arzdaki beklenmedik bir artışı emmek için yeterli emrin bulunmaması nedeniyle daha fazla oynaklığa yol açabilir. Eleştirmenler, devre kesicilerin likidite alanları üzerindeki etkisi olmadan piyasaların doğal bir dengeye ulaşması ihtimalinin daha yüksek olduğunu savunur.

S&P 500 gibi küresel piyasa endeksleri söz konusu olduğunda, devre kesiciler sadece aşağı yönde hareketlerde tetiklenir. Diğer yandan, bireysel menkul kıymetlerde yukarı yönlü hareketler de devre kesicileri etkinleştirilebilir.

Piyasa çöküşlerine nasıl hazırlanılır?

Piyasaların ve kitle psikolojisinin doğası nedeniyle, çöküşler neredeyse kaçınılmazdır. Peki piyasa çöküşlerine hazırlanmak için neler yapabilirsiniz?

Bir yatırım planı veya genel bir alım satım stratejisi oluşturmayı düşünebilirsiniz. Piyasa çöktüğünde ve birçok yatırımcı panik satışı yaptığında, sakin, rasyonel kalmak ve duygusal kararlar almaktan kaçınmak önemlidir. Uzun vadeli bir yatırım planı veya alım satım stratejisi oluşturmak, dürtüsel kararlar vermenizi engelleyeceğinden çok önemlidir.

Dikkate alınması gereken bir diğer nokta da bir stop-loss (kayıp durdurma) belirlemektir. Başarılı bir yatırımcı olmak için kısa vadeli işlemlerin yaratabileceği kaybı sınırlandırmak mutlak bir zorunluluktur. Fakat, uzun vadeli yatırımcılar söz konusu olduğunda bu uygulama şaşırtıcı derecede daha az yaygındır. Stop-loss'unuz daha büyük fiyat hareketlerine alan tanıyor olsa bile yıkıcı bir piyasa çöküşü durumunda sizi ağır kayıplardan kurtarabilir.

Bugüne kadar küresel piyasa çöküşlerinin hepsi geçici olmuştur. Ekonomik durgunluk bir yıldan uzun süreyle devam edebilse de, piyasalar daha sonra toparlanma eğilimi gösterir. Yeterince uzun bir zaman aralığından incelendiğinde küresel ekonomi yüzyıllardır istikrarlı bir büyüme içerisindedir ve bu düzeltmeler yalnızca geçici gerilemelerdir.

1915 ve 2020 yılları arasında Dow Jones Endüstri Ortalaması'nın performansı.

Bu gözlem ekonomik büyümeye bağlı küresel piyasalar için doğru olsa da, kripto para piyasaları için geçerli değildir. Blockchain endüstrisi hala gençtir ve kripto paralar riskli bir varlık sınıfıdır. Dolayısıyla, bazı kripto varlıklar ciddi bir piyasa çöküşünün ardından kendini hiçbir zaman toparlayamayabilir.

Kripto para dünyasına girmek mi istiyorsunuz? Binance üzerinden Bitcoin alabilirsiniz!

Diğer önemli Kara Pazartesiler

28 Ekim 1929

1930'larda Büyük Buhrandan önce borsalar çöktü. Uzun vadeli ekonomik etkileri göz önüne alındığında, 1929 sonbaharındaki çöküş, bugüne kadarki en yıkıcı borsa çöküşü oldu.

29 Eylül 2008

ABD konut balonunun patlamasının ardından borsalar çökmeye başladı. Bu çöküşün sonucunda, 2000'lerin sonu ve 2010'ların başında Büyük Durgunluk yaşandı. Konu hakkında daha fazla bilgi edinmek isterseniz, 2008 Finansal Krizi makalemizi okuyabilirsiniz.

9 Mart 2020

Koronavirüs pandemisi ve petrol fiyatı savaşıyla körüklenen bu çöküş Büyük Durgunluk'tan bu yana ABD borsası için en kötü gündür. Bu tarihte, 2008'den bu yana en büyük tek günlük düşüş yaşandı. Fakat, bir sonraki paragrafta göreceğiniz gibi, bu rekor yalnızca bir hafta sürdü.

16 Mart 2020

Koronavirüs pandemisinin potansiyel ekonomik etkilerine yönelik korku artmaya devam etti. Sonuç olarak, ABD piyasası bir hafta önceki çöküşten daha büyük bir tek günlük düşüş yaşadı. Bu tarih, koronavirüsün finansal piyasalar üzerinde yarattığı etkiye bağlı ilk şokun zirvesi olarak görülebilir.

Son fikirler

Özetle, Kara Pazartesi 1987'de piyasalarda yaşanan ciddi bir çöküştür. Daha önce belirttiğimiz gibi bu terim 1929, 2008 ve 2020'dekiler gibi diğer borsa çöküşlerini ifade etmek için de kullanılabilir.

Kara Pazartesi olaylarını takiben, borsalardaki ani çöküşlerin etkilerini azaltmaya yönelik yeni düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerin en etkili ve tartışmalı olanlarından biri, önceden belirlenmiş kayıp yüzdesi seviyelerine ulaşıldığından işlemleri durduran devre kesicidir.

Kaçınılmaz piyasa çöküşlerine hazırlanmak için ne yapabilirsiniz? Uygun bir yatırım planı veya alım satım stratejisi oluşturmak için olası senaryoları düşünebilirsiniz. Risk yönetimi, portföy çeşitlendirme ve piyasa psikolojisi, piyasa çöküşleri sırasında büyük kayıplardan kaçınmanıza yardımcı olabilecek birkaç konudur.