Негізгі тұжырымдамалар
Ethereum – блокчейн технологиясымен жұмыс істейтін ашық бастапқы коды бар платформа. Ол әзірлеушілерге өнімдер мен қызметтердің кең ауқымын жасауға мүмкіндік беретін смарт келісімшарттар мен орталықтандырылмаған қолданбаларды пайдаланады.
Эфир (ETH) – Ethereum жергілікті криптовалютасы. 2015 жылы іске қосылған ол нарықтық капиталдандыру бойынша екінші үлкен криптовалюта.
Бастапқыда Ethereum биткоинға көп жағынан ұқсас Жұмыс дәлелі (PoW) консенсус механизмінде жұмыс істеді. Дегенмен желі энергия тиімділігі мен ауқымдылығын жақсарту үшін 2022 жылы Стейкинг дәлелі (PoS) түріне ауысты.
Ethereum дегеніміз не?
2014 жылы бағдарламашы Виталик Бутерин тұжырымдаған Ethereum – блокчейн технологиясымен жұмыс істейтін орталықтандырылмаған, ашық бастапқы коды бар платформа. Негізінен цифрлық валютаны жіберуге арналған биткоиннан айырмашылығы, Ethereum адамдарға ойындар, қаржылық өнімдер, цифрлық өнер топтамалары және т.б. сияқты қолданбалар мен қызметтердің барлық түрін жасауға мүмкіндік береді.
Ethereum жергілікті криптовалютасы эфир (ETH) биткоиннан кейінгі екінші үлкен криптовалюта, 2025 жылдың мамырындағы жағдай бойынша оның нарықтық құны 220 миллиард долларды құрайды.
Ethereum биткоиннан несімен ерекшеленеді?
Ethereum мен Биткоин цифрлық валюталық аударымдарды жеңілдететін платформалар ретінде жұмыс істегенімен, Ethereum қызмет көрсету аясының кеңдігімен ерекшеленеді. Ethereum белгілі бір шарттар орындалған кезде әрекеттерді автоматты түрде орындайтын автономды компьютерлік бағдарламалар болып табылатын смарт келісімшарттарды орналастыру платформасы ретінде қызмет етеді. Ethereum мен Биткоин арасындағы кейбір негізгі айырмашылықтарды қарастырайық.
1. Пайда болуы мен мақсаты
2009 жылы Сатоши Накамото таныстырған биткоин негізінен дәстүрлі валюталарға цифрлық балама ретінде ойластырылған. Биткоин үкіметтің араласуынан тыс немесе инфляцияны қабылдамайтын орталықтандырылмаған ақша түрі ретінде қарастырылады. Оның негізгі қызметі – биржа ортасы, құндылық қоймасы, ал кейбіреулер үшін есеп бірлігі ретінде қызмет ету.
Екінші жағынан, 2014 жылы Виталик Бутерин Ethereum криптовалютасын кеңірек көзқараспен құрды. Оның эфир (ETH) деген жеке криптовалютасы болғанымен, Ethereum мақсаты транзакцияларды жеңілдету аясынан шығады. Ол әзірлеушілерге смарт келісімшарттар мен орталықтандырылмаған қолданбаларды (DApp) құруға және орналастыруға арналған платформа ретінде жасалған.
2. Смарт келісімшарттар және DApp қолданбалары
Биткоин смарт келісімшарт функциясының түрін ұсынса, Ethereum икемді әрі жалпыланған сипатта келеді және көптеген қолданбаны қамтамасыз етеді. Бұл бағдарламаланатын транзакцияларға және валюта аударымдарынан тыс көптеген қолданбаны пайдалануға мүмкіндік береді.
3. Токеномика
Биткоин ұсынысы шектеулі, ол бойынша барлық уақытта ең көбі 21 миллион монета шығаруға болады. Бұл тапшылық принципі – оның негізгі құндылық ұсыныстарының бірі. Керісінше Ethereum криптовалютасында эмиссия көлемі бойынша қатты шектеу жоқ.
Қорытындылай келе, Биткоин және Ethereum левередж блокчейн технологиясына қарамастан, әртүрлі домендерге қызмет етеді. Биткоин ақшаны қабылдау және пайдалану тәсілін өзгертуді мақсат етеді, ал Ethereum орталықтандырылмаған жағдайда қолданбалар мен келісімдердің жұмыс істеу жолын өзгертуге тырысады.
Ethereum қалай жұмыс істейді?
Ethereum біршама күрделі, ол бірнеше негізгі бөліктен тұрады: блокчейн, смарт келісімшарттар, Ethereum виртуалды машинасы (EVM) деп аталатын арнайы компьютер, транзакциялар бойынша келісімге келу тәсілі және желіні пайдалануға арналған алымдар. Әрқайсысын қарастырайық.
Ethereum блокчейні
Блокчейн Ethereum криптовалютасында болып жатқан барлық нәрсені жазатын жария күнделікке ұқсайды. Ол түйіндер деп аталатын мыңдаған компьютерде сақталады, олар оны дәл сақтау үшін бірге жұмыс істейді. ETH жіберу немесе қолданбаны пайдалану сияқты әрбір транзакция «блокқа» қойылады. Бұл блоктар тізбекте қосылған, сондықтан оны блокчейн деп атайды.
Блокчейн ортақ және жария болғандықтан, кез келген адам не болып жатқанын көре алады. Ол да қауіпсіз болу үшін жасалған, сондықтан жазбаларды алдау немесе өзгерту қиын. Ethereum біреудің қанша ETH бар екенін бақылау үшін Merkle-Patricia Trie деп аталатын арнайы деректерді ұйымдастыру әдісін пайдаланады.
Смарт келісімшарттар
Смарт келісімшарттар – Ethereum-ның ең керемет мүмкіндіктерінің бірі. Олар біреуді басқаруға мұқтаж болмай-ақ өздеріне қажет нәрсені жасайтын автоматты келісімдерге ұқсайды. Мысалы, егер цифрлық затты сатып алуға смарт келісімшартқа ақша салсаңыз, ол сізге затты, ал сатушыға ақшаны автоматты түрде жібереді. Тағы бір мысал – біреу ETH токендерін жіберген сайын автоматты түрде хабар жіберетін смарт келісімшарт.
Смарт келісімшарттарды алғаш рет Ник Сабо есімді жігіт бірнеше жыл бұрын ойлап тапқан. Ethereum платформасында олар Solidity деп аталатын кодтау тілінде жазылған. Олар сізге қарыз алуға, цифрлық туындыны сатуға немесе тіпті топта дауыс беруге мүмкіндік беретін қолданбалардың барлық түріне қолдау көрсетеді. Олар өте пайдалы, бірақ қателерді болдырмау үшін мұқият кодтау керек.
Ethereum виртуалды машинасы (EVM)
Ethereum виртуалды машинасы немесе EVM Ethereum миы сияқты. Бұл – желідегі түйіндердің барлығынан тұратын виртуалды компьютер. Біреу смарт келісімшартты немесе қолданбаны жасағанда, Ethereum виртуалды машинасы (EVM) оның дұрыс жұмыс істейтініне көз жеткізу үшін оны іске қосады. Бұл – Ethereum протоколына жай ақша аударымдарын емес, күрделі тапсырмаларды орындауға мүмкіндік беретін нәрсе.
EVM-ді іске қосу ақшаны талап етеді, ол ETH арқылы төленеді. Бұл төлемдер «газ алымдары» деп аталады және олар желінің жұмысын жүргізетін адамдарға беріледі. Әзірлеушілер смарт келісімшарттарды газды тым көп пайдаланбайтын етіп жазуы керек, әйтпесе оларды пайдалану тым қымбат болуы мүмкін.
Ethereum транзакцияларда қалай келісім жасайды
Ethereum барлық компьютерде не болып жатқанын, мысалы, қандай транзакциялардың жарамды екенін келісу үшін қажет. Бастапқыда Ethereum биткоинға көп жағынан ұқсас Жұмыс дәлелі (PoW) консенсус механизмінде жұмыс істеді. Бұл ретте желі 2022 жылы Стейкинг дәлеліне (PoS) Ethereum 2.0 жаңартулары арқылы сәтті көшті.
Стейкинг дәлелі (PoS) ішінде валидаторлар стейкингке салатын немесе кепіл ретінде құлыпталатын криптовалюта сомасына негізделген блок жасау және тексеру кезінде майнерлерді ауыстырады. Басқаша айтқанда, адамдар желіні басқаруға көмектесу үшін ETH бәске тігеді (депозит салу сияқты). Жақсы жұмыс жасаса, сыйақылар алады. Алдауға тырысса, ETH жоғалтады. Бұл жаңа әдіс кеңейтілген ауқымдылық пен энергия тиімділігін ұсынады.
Стейкинг дәлелі (PoS) – BNB Chain, Solana, Cardano және басқа да көптеген блокчейн желісі қабылдаған танымалдылығы жағынан екінші орындағы консенсус алгоритмі.
Газ алымдары
Ethereum протоколында ETH жіберу немесе қолданбаны пайдалану сияқты бірдеңе жасаған сайын газ деп аталатын шағын алым төлейсіз. Газ gwei деп аталатын шағын ETH биттерімен төленеді. Алым желінің қаншалықты қауырт екеніне және әрекетіңіздің қаншалықты күрделі екеніне байланысты. Мысалы, ETH жіберу үлкен смарт келісімшартты орындаудан гөрі аз газ тұрады.
Газ алымы екі бөліктен тұрады: жойылатын (айналымнан шығарылған) негізгі алым және желіні басқаратын адамдарға баратын шайпұл. Алымдарды жою ETH сомасын тым жылдам өсіруден сақтауға көмектеседі. Газ алымдары, әдетте, 1 доллардан төмен, бірақ олар желі қауырт кезде көтерілуі мүмкін. Etherscan сияқты сайттарды пайдаланып, газ алымдарын бағалауға және желінің белсенділігін тексеруге болады.
Ethereum 2.0 дегеніміз не?
Ethereum 2.0 (Eth2 немесе «Serenity») желінің ауқымдылығын жақсартуға бағытталған Ethereum желісіне ұзақ мерзімді күткен жаңартулар сериясы болды.
Ethereum 2.0 ендіру үш негізгі кезеңнен бірте-бірте жасалатын процесс болды: 0 кезеңі, 1/1,5 кезеңі және 2-кезең.
0 кезеңінде 2020 жылдың желтоқсанында іске қосылған Beacon Chain сәтті енгізілді. Ол негізгі желіге параллель жұмыс істейді және біржақты депозиттік келісімшарт арқылы валидаторды (стейкерлерді) қабылдауға бағытталған.
1/1,5 кезеңі екі фазаның қосындысы болды. 1-кезеңде валидаторларға стейкинг дәлелі (PoS) арқылы блокчейнде блоктар құруға мүмкіндік беретін сегмент тізбектері енгізілді. 1,5 кезеңі 2021 жылы шығарыла бастады және жұмыс дәлелінен (PoW) стейкинг дәлеліне (PoS) ресми көшуді белгіледі.
2-ші соңғы кезең Ethereum 2.0 нұсқасына толық құрылған сегменттерге қолдау көрсетіп, ресми Ethereum желісі болуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар сегмент тізбектері смарт келісімшарттармен жұмыс істеп, DApp қолданбаларымен және Ethereum 2.0 арқылы басқа технологиялармен үздіксіз біріктіруге мүмкіндік береді.
Pectra жаңартуы, 2025 жылдың мамыры
Ethereum 2.0 ұсынған іргелі өзгерістерге негізделген Pectra жаңартуы жалғасып жатқан Ethereum эволюциясындағы келесі маңызды қадамды білдіреді. 2025 жылдың 7 мамырында шығарылған Pectra бұрын жоспарланған екі Prague (орындау қабаты) және Electra (консенсус қабаты) жаңартуы желінің ауқымдылығын, пайдаланушы тәжірибесін және стейкинг тиімділігін жақсартуға бағытталған бірыңғай, жан-жақты жаңартуға біріктіреді.
Pectra негізгі ерекшеліктері мыналарды қамтиды:
Жақсартылған стейкинг икемділігі: Pectra валидатор 32 ETH мен 2048 ETH аралығында бәске тіге алатын ETH максималды сомасын айтарлықтай арттырады (EIP-7251). Бұл үлкен үлескерлерге бірнеше валидатор слотын біреуге біріктіруге мүмкіндік беріп, валидаторды басқаруды жеңілдетеді және кішірек валидаторды мәжбүрлеп шығармастан, капиталдың тиімділігін арттырады.
Шотты абстракциялау және смарт әмияндар: Жаңарту сыртқы иеліктегі шоттарға (EIP-7702) смарт келісімшарт мүмкіндіктерін енгізеді, бұл әмияндарға USDC стейблкоиндары сияқты ETH криптовалютасынан басқа токендер арқылы пакеттік транзакциялар жасауға және газ алымдарын төлеуге мүмкіндік береді. Бұл әмиянды пайдалануды айтарлықтай ыңғайлы етіп, жаңа пайдаланушылар үшін бейімделу қиындығын азайтады.
Тезірек және икемдірек валидатор операциялары: Pectra валидаторды белсендіріп, шығару процестерін жеңілдетеді, белсендіру уақытын сағаттан минутқа дейін қысқартады және валидаторларға орындау қабаты арқылы шығаруды тікелей қосуға мүмкіндік беріп, жалпы валидатор тәжірибесін жақсартады.
Желі тиімділігі мен масштабталуын жақсарту: BLOB-тарды сақтау аймағын екі есе ұлғайтып, қоңырау деректерінің құнын оңтайландыру арқылы Pectra жоғары өткізу қабілетіне қолдау көрсетіп, 2-деңгей шешімдеріне пайда әкеледі және Ethereum экожүйесін масштабтауда шешуші мәні бар транзакция алымдарын азайтады.
Pectra Ethereum 2.0 және одан кейінгі Shanghai және Dencun сияқты жаңартулар орындаған Стейкинг дәлелі (PoS) жүйесіне көшу негізінде Ethereum кеңейтілетін, тиімді және пайдаланушыға ыңғайлы болу үшін желінің инфрақұрылымын жетілдіреді. Бұл жаңарту стейкинг тәжірибесін жетілдіріп қана қоймай, ықтимал институционалдық қатысуды тартады, сонымен қатар транзакция икемділігі мен әмиянның функционалдығын кеңейтеді және Verkle ағаштары сияқты болашақтағы инновацияларды кеңірек қабылдауға жол ашады.
Ethereum экожүйесі
Ethereum пайда болғаннан бері платформада сансыз қолданбалар мен өнімдер әзірленіп, оны екінші ең танымал криптовалюта етеді. Ең жиі қолданылатын жағдайлар мен мүмкіндіктердің кейбірі төменде берілген.
1. Орталықтандырылмаған қаржы (DeFi)
DeFi – блокчейн желілері үстінен әзірленген қаржылық қолданбалар. DeFi бірегей ерекшелігі – оның ашық және бағдарламаланатын қаржылық экожүйені қамтамасыз ететін орталық органдарсыз жұмыс істеуінде.
Мысал ретінде несиелік платформаларды, орталықтандырылмаған биржалар (DEX) мен стейблкоиндарды алуға болады. DeFi қаржылық қызметтерді жылдамырақ, арзанырақ және қолжетімді етуді мақсат етеді. Кейбір танымал DeFi платформаларына MakerDAO, Compound Finance, Aave және UniSwap кіреді.
2. Ойын
Ойын және виртуалды шындық Ethereum желісінің үлкен бөлігіне айналды. Decentraland және Sandbox – виртуалды әлемдерді жасаған платформалардың екі мысалы. Ethereum блокчейні жерге, аватарларға, киілетін бұйымдарға және басқа да тауарларға токенделген меншікті қамтамасыз ету үшін қолданылады.
3. Өзара алмастырылмайтын токендер (NFT)
Өзара алмастырылмайтын токендер (NFT) – цифрлық немесе шынайы әлем активінің токенделген нұсқалары, олар түпнұсқалық пен меншіктің тексерілетін дәлелі ретінде қызмет етеді. Оларды орталықтандырылмаған қолданбалар (DApp) бейне ойындар, цифрлық идентификатор, лицензиялау, сертификаттар немесе бейнелеу өнері сияқты көптеген салада бірегей цифрлық элементтер мен коллекциялық заттарды жасауға мүмкіндік береді.
Неліктен ETH бағасы төмендеуде
Ethereum бағасы 2025 жылы төмендеп, 2024 жылдың желтоқсанындағы 4100 доллардан 2025 жылдың мамырына қарай шамамен 1844 долларға дейін төмендеді.
Нақты себептерді атап өту қиын, бірақ бағаның төмендеуі бірнеше негізгі факторға, соның ішінде макроэкономикалық қысымға, желі белсенділігінің төмендеуіне және нарық көңіл-күйіне байланысты болуы мүмкін.
Макроэкономикалық белгісіздік
Әлемдік экономикалық жағдайлар ETH бағасына әсер етеді, өйткені криптовалюталар жоғары тәуекел активтері болып саналады.
Трамптың тарифтік саясаты: АҚШ президенті Дональд Трамптың 2025 жылға арналған тарифтері нарықта белгісіздік тудырды. 2025 жылдың наурыз және сәуір айларында жарияланған бұл тарифтер инвесторларды қорқытып, ETH сияқты тәуекелді активтерден алтын сияқты қауіпсіз инвестицияларға көшуге итермелеген секілді.
Рецессиядан қорқу: инвесторлар тарифтік соғыстар ETH сияқты тұрақсыз активтерге сұранысты азайтып, АҚШ-тың рецессиясына әкелуі мүмкін деп алаңдайды. Бұл «тәуекелді өшіру» сезімі криптовалюта нарығының жалпы капиталын 2025 жылдың қаңтарынан бастап 800 миллиард долларға төмендетті.
Желі белсенділігінің төмендеуі
Ethereum желісі азырақ пайдаланылады, бұл ETH сұранысын төмендетеді.
Әмиян белсенділігі: 2025 жылдың наурыз айында Ethereum белсенді әмиянның 33%-ға және транзакциялардың 40%-ға төмендеуін бастан өткерді.
Төменгі транзакция алымдары: Ethereum транзакция алымдары 2025 жылы рекордтық минимумға жетіп, жағылған (айналымнан алынып тасталған) ETH сомасын азайтты. 2024 жылғы Dencun жаңартуы транзакцияларды арзандатты, бірақ бұл ETH криптовалютасын инфляцияға ұшыратты. ETH аз жағылған кезде ұсыныс сұраныстан тезірек өседі.
Бәсекелестік: Solana мен Tron сияқты жылдамырақ және арзанырақ блокчейндер пайдаланушылар мен әзірлеушілерді тартып, Ethereum протоколының нарықтағы үлесін бұзуда.
Ликвидация және нарық көңіл-күйі
Инвесторлар бөлшек және институционалдық ETH криптовалютасына аз қызығушылық танытуда. Левереджделген позицияның ликвидациясы да бағаны төмендетуге себеп болды.
Жаппай ликвидация: 2025 жылдың 28 наурызындағы 5%-ға, атап айтқанда 1900 долларға дейін төмендеу сияқты бағаның күрт түсуі левереджделген позициялардың мәжбүрлі ликвидациясына себеп болды. 88,7 миллион доллардан астам сомадағы ұзақ мерзімді ETH позициялары бір күнде жойылып, құлдырауды жеделдете түсті.
Спот ETF шығыстары: Ethereum Спот биржалық инвестициялық қоры (ETF) қаражаттың жүйелі түрде жылыстауын бастан өткерді. 2025 жылдың сәуірінде ETF қорлары екі апта ішінде 94,1 миллион доллар таза шығысты тіркесе, бұл 8 сәуірдің өзінде 3,3 миллион долларды құрады. Бұл күшті қаражат ағыны байқалған Биткоин ETF қорларына қайшы келеді.
Төмен өнімділік және Биткоин: ETH биткоиннан артта қалып, ETH/BTC қатынасы 2022 жылдан бері 80%-ға төмендеді.
Қалпына келтіру потенциалы
Ethereum протоколының DeFi және NFT токендеріндегі рөлі күшті болып қала бергенімен, бұл қиындықтар биткоинның басымдығымен және криптовалютаның жалпы нарықтағы құлдырауымен бірге ETH бағасының қалпына келуін қиындатады. Қалпына келу жаһандық экономикалық шиеленістің бәсеңдеуімен қатар, желі белсенділігінің жақсаруына байланысты болуы мүмкін.
Сұрақ-жауап
1. Ethereum криптовалюта ма?
Ethereum – платформа, ал эфир (ETH) – криптовалюта. Көбісі криптовалютаны Ethereum деп атайды, бірақ бұл техникалық тұрғыдан дұрыс емес.
2. Эфирді (ETH) қалай сатып алуға болады?
Эфирді сатып алу үшін сіз Binance сияқты криптовалюта биржаларын пайдалана аласыз. Ethereum криптовалютасына барлық негізгі орталықтандырылған және орталықтандырылмаған биржалар арқылы қолдау көрсетіледі. Шотыңызды өзіңіз сенетін биржада жасай аласыз, фиат немесе криптовалюталар енгізіп, содан кейін оларды ETH сатып алуға пайдалана аласыз.
3. Ethereum жақсы инвестиция ма?
Кез келген инвестиция сияқты, бұл тәуекелдің төзімділігіне, қаржылық жағдайыңызға, мақсаттарыңызға және уақыт кезеңіне байланысты. ETH өте құбылмалы инвестиция болуы мүмкін және оның бағасы жобаның ұзақ мерзімді өнімділігіне және тұтастай алғанда криптовалюта нарықтарына байланысты өзгеруі мүмкін. ETH сіз үшін жақсы инвестиция екенін анықтау үшін жеке зерттеу жүргізуіңіз керек.
4. Ethereum қалай ақша жасайды?
Орталықтандырылмаған платформа ретінде Ethereum дәстүрлі ұйым сияқты ақша таппайды. Мұнда желіні қамтамасыз етуге және қолдауға үлескерлер мен валидатор ретінде қатысатындар сыйақылар алады
5. Сіз ETH-ті қолма-қол ақшаға айналдыра аласыз ба?
Иә. ETH криптовалютасын қолма-қол ақша ету үшін Binance сияқты криптовалюта биржаларын пайдалана аласыз. Биржа шотыңызды жасап, оған банк шотын байланыстыруыңызға болады. Одан кейін сіз Ethereum протоколына үйлесімді әмияннан биржа шотыңызға ETH жібере аласыз. ETH келгеннен кейін оны сату үшін тапсырыс жасауға болады, содан кейін фиат валютасын байланыстырылған банк шотына аудара аласыз.
6. ETH-тен айырылып қалсам не болады?
Қатысатын банктер болмағандықтан, жеке қаражатыңызға өзіңіз жауаптысыз. Криптовалюта сатып алған кезде монеталарыңызды Binance сияқты биржада немесе криптовалюта әмияныңызда сақтай аласыз. Өз әмияныңызды қолдансаңыз, сид-фразаңызды қорғауыңыз керек. Қаражатыңызды немесе әмияныңызға кіру мүмкіндігін жоғалтсаңыз, криптовалютаңызды қалпына келтіре алмай қалуыңыз мүмкін. ETH криптовалютаңызды Binance немесе басқа криптобиржада сақтасаңыз, көмек алу үшін ресми тұтынушыға қолдау көрсету қызметіне хабарласып көріңіз.
Қосымша оқитын материалдар
Жауапкершіліктен бас тарту туралы мәлімдеме: Бұл контент сізге «сол қалпында» тек жалпы ақпарат және білім беру мақсаттарына, ешқандай мәлімдемесіз немесе кепілдіксіз ұсынылады. Ол қаржылық, құқықтық немесе басқа кәсіби кеңес ретінде қабылданбауы керек, сондай-ақ қандай да бір нақты өнімді немесе қызметті сатып алуды ұсынуға арналмаған. Кеңесті тиісті кәсіби кеңесшілерден алуыңыз керек. Осы мақалада берілген өнімдер аймағыңызда қолжетімді болмауы мүмкін. Мақаланы үшінші тарап қатысушысы жазған жағдайда, айтылған пікірлер үшінші тарап қатысушысына тиесілі екенін және Binance Academy пікірін білдірмейтінін ескеріңіз. Қосымша мәліметтер алу үшін біздің жауапкершіліктен бас тарту туралы мәлімдемеміздің толық мәтінін оқыңыз. Цифрлық активтердің бағасы тұрақсыз болуы мүмкін. Инвестицияңыздың құны төмендеуі немесе жоғарылауы мүмкін және инвестицияланған соманы қайтара алмауыңыз мүмкін. Инвестициялық шешімдеріңізге тек сіз жауаптысыз және Binance Academy сізде туындауы мүмкін шығындар үшін жауап бермейді. Бұл материал қаржылық, құқықтық немесе басқа кәсіби кеңес ретінде қабылданбауы керек. Қосымша ақпарат алу үшін Пайдалану шарттары мен Тәуекел туралы ескертуді қараңыз.