Çox uzundur, oxumadım
Mərkəzləşdirilməmiş tətbiqlər (Dapp-lər) blokçeyn şəbəkələrində işləyən tətbiqlərdir.
Bitcoin yarandığı gündən bəri blokçeynlər təkmilləşərək, rəqəmsal valyutadan əlavə yeni funksionallıqlar və istifadə ssenarilərinə imkan vermişdir. Bu yeni yanaşma istiqamətlərindən biri Dapp-lərdir, bu tətbiqlər maliyyə və əyləncə kimi bir çox ənənəvi sənaye və xidmətləri təkmilləşdirir.
Dapp-lər müxtəlif qabaqcıl funksiyalar təklif etsə də, onlar təhlükəsizlik pozuntuları və ya yeni istifadəçi hücumu cəhdlərinə qarşı tamamilə toxunulmaz olmaya bilər.
Mərkəzsizləşdirmə nədir?
Mərkəzsizləşdirmə dedikdə tək bir təşkilat və ya fərd əvəzinə hər hansı şəbəkə və ya sistemdə güc paylanması, nəzarət və qərar qəbulu nəzərdə tutulur. Mərkəzsizləşdirmə bütün qərarları verən tək bir müəssisə əvəzinə çoxsaylı iştirakçılar arasında məsuliyyət və səlahiyyətlərin paylanması ilə xarakterizə olunur.
Mərkəzləşdirilmiş sistemlərdə adətən sistemə tam nəzarətə malik olan mərkəzi orqan və ya təşkilat fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzi orqan bütün vacib qərarları verir, eləcə də qayda və qanunları həyata keçirmək səlahiyyətinə malik olur.
Digər tərəfdən isə mərkəzsizləşdirmə qərarvermə gücünü və nəzarətini daha geniş iştirakçılar şəbəkəsi arasında paylamağı özünə məqsəd qoymuşdur. Buna bir neçə kompüterin (qovşağın) paylaşılan məlumat bazasına malik olduğu və tranzaksiyaları doğruladığı blokçeyn kimi texnologiyalardan istifadə etməklə nail oluna bilər. Hər bir qovşaq bütün məlumat bazasının kopiyasına malikdir və tək bir müəssisənin sistemə tam nəzarətə malik olmamasını təmin edir.
Mərkəzsizləşdirmə müxtəlif sahə və sənayelərdə tətbiq edilir. Məsələn, kriptovalyutalar və mərkəzdən kənar maliyyə (DeFi) ənənəvi banklara arxalanmadan maliyyə sistemləri yaratmağı özünə məqsəd qoymuşdur. Oxşar şəkildə, mərkəzləşdirilməmiş muxtar təşkilatlar (DAO-lar) kimi mərkəzləşdirilməmiş idarəetmə modelləri icmaların mərkəzi bir orqan tərəfindən idarə edilmədən kollektiv qərarlar verməsinə dəstək olur.
Dapp nədir?
Mərkəzləşdirilməmiş tətbiq və ya Dapp blokçeyndə işləyən bir tətbiqdir. Qurulduqları blokçeynlərin funksiyalarından yararlanmaqla Dapp-lər ənənəvi tətbiqlərlə müqayisədə daha böyük təhlükəsizlik, şəffaflıq və avtonomluq təklif edə bilir. Buna nəzarəti çoxsaylı iştirakçılara paylamaqla nail olunur. Buna görə də, Dapp-dən istifadə etdiyiniz zaman məlumatlarınız tək bir şirkət və ya server tərəfindən idarə edilmir, onlar blokçeyndə qeydə alınır və şəbəkədəki çoxsaylı qovşaqlar tərəfindən doğrulanır.
Gəlin sosial media Dapp-nə daha yaxından nəzər salaq. Nəsə paylaşdığınız zaman həmin paylaşım şəbəkədəki hər kəsə görünən blokçeyndə saxlanılır. Bu, məlumatlarınızın hər hansı bir şirkətə məxsus mərkəzləşdirilmiş məlumat bazasında yadda saxlandığı adi sosial media tətbiqlərindən fərqlənir. Bir neçə kompüter məlumatları doğruladığına görə tətbiqin yaradıcısının sizin məlumatlarınızı dəyişdirməsi və ya onu maliyyələşdirməsi çətinləşir.
Dapp-lər fərqli məqsəd və funksiyalara malik ola bilər. Bəziləri banka ehtiyac duymadan birbaşa pul köçürmələrinə imkan verən DeFi və ya ödəniş sistemləri kimi maliyyə tranzaksiyalarına diqqət yetirir. Digərləri isə oyun, təchizat zəncirinin idarə edilməsi, səsvermə sistemləri və ya hətta rəqəmsal incəsənət və kolleksiyaların yaradılması ilə bağlı ola bilər.
Dapp-lər necə işləyir?
Dapp-lər smart müqavilələr əsasında işləyən tətbiqlərdir. Onların bekend (server tərəfi) kodu paylanmış fərdlərarası şəbəkələrdə işləyir. Smart müqavilə kompüter kodu ilə tətbiq edilən əvvəlcədən müəyyən edilmiş qaydalar dəsti kimi işləyir. Müəyyən şərtlər qarşılandığı zaman bütün şəbəkə qovşaqları müqavilədə qeyd edilmiş tapşırıqları icra edir.
Smart müqavilə blokçeyndə tətbiq edilən kimi kodu dəyişdirmək və ya məhv etmək çətin olur. Buna görə də, Dapp-in arxasındakı komanda dağılsa da, istifadəçilər yenə də Dapp-ə giriş edə və ondan istifadə edə bilərlər.
Dapp-lərin üstünlükləri nələrdir?
Bir az da dərinə getməzdən əvvəl Dapp-lərin üstünlük və çatışmazlıqlarının konkret tətbiq, blokçeyn şəbəkəsi və istifadəçi perspektivindən asılı olaraq dəyişə biləcəyini nəzərə almaq vacibdir. Buna baxmayaraq, burada biz onlarla əlaqələndirilən ümumi funksiyaları izah edirik.
Şəffaflıq
Dapp-lər əsasən yüksək şəffaflığa malik olan blokçeynlərdən istifadə edir. Bütün tranzaksiyalar və fəaliyyətlər ictimaiyyətə açıq bir hesab dəftərində saxlanılaraq, məlumatları doğrulamağa və yoxlamağa imkan verir.
Avtonomluq və sahibkarlıq
Dapp-lər mərkəzləşdirilməmiş şəbəkələrdə işlədiyi üçün istifadəçilər vasitəçilərə və ya mərkəzi orqanlara etibar etmədən öz məlumat və aktivlərinə sahiblik edə və birbaşa başqaları ilə qarşılıqlı əlaqədə ola bilərlər.
İnnovasiya və icma əməkdaşlığı
Dapp-lər çox vaxt tərtibatçıların mövcud platformalar və protokolları təkmilləşdirməsinə icazə verərək innovasiyanı təşviq edir. Bundan əlavə, Dapp-lər tətbiqləri təkmilləşdirmək və inkişaf etdirmək üçün tərtibatçılar və icmalar arasında əməkdaşlığı təşviq edən açıq mənbəli komponentlərə malik ola bilər.
Dapp-lərin çatışmazlıqları nələrdir?
Miqyaslılıq
Dapp-lərlə bağlı ən böyük çətinliklərdən biri miqyaslılıqdır. Bəzi blokçeynlər emal sürəti və tutum baxımından məhdudiyyətlərə malik olur ki, bu da daha yavaş tranzaksiya vaxtları və daha yüksək xərclərə səbəb ola bilir. Miqyaslılıq xüsusən istifadəçilərin və tranzaksiyaların sayı artanda ciddi narahatlığa çevrilir.
İstifadəçi təcrübəsi
Hazırda Dapp-lər ənənəvi mərkəzləşdirilmiş tətbiqlərlə müqayisədə daha mürəkkəb istifadəçi təcrübəsinə malik olur. Blokçeyn şəbəkələri ilə qarşılıqlı əlaqə yaratmaq, rəqəmsal pul kisələrini idarə etmək və onunla bağlı texnologiyanı anlamaq bəzi istifadəçilərin müəyyən qədər məlumat əldə etməsini tələb edə bilər.
İdarəetmə ilə bağlı çətinliklər
Mərkəzləşdirilməmiş qərarvermə prosesi idarəetmə ilə bağlı çətinliklər yarada bilər. Bir neçə maraqlı tərəf Dapp-in işlənib hazırlanması və inkişafında söz haqqına malik olduğu zaman dəyişikliklərlə bağlı konsensus əldə etmək və ya münaqişələri həll etmək mərkəzləşdirilmiş qərar qəbulu ilə müqayisədə daha çətin və vaxt aparan ola bilər.
Hazırkı Dapp istifadə ssenariləri hansılardır?
Dapp ekosistemi daim inkişaf edir və texnologiya təkmilləşdikcə müxtəlif sahələrdə yeni innovativ tətbiqlər işlənib hazırlanır. Gəlin Dapp ekosistemindəki ən məşhur kateqoriyalara nəzər salaq.
Mərkəzdən kənar maliyyə (DeFi)
DeFi blokçeyn sahəsində kifayət qədər çəkim gücü qazanmışdır və artıq borc vermək, borc almaq, mərkəzdənkənar mübadilələr, stabil koinlər, gəlir farminqi və avtomatlaşdırılmış aktiv idarəetməsi kimi maliyyə xidmətləri təklif edir. DeFi Dapp-ləri ənənəvi maliyyə sistemlərinə açıq, icazəsiz və şəffaf alternativlər təmin etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur.
Dəyişdirilə bilməyən token (NFT) platformaları
Dəyişdirilə bilməyən tokenlər xeyli məşhurlaşaraq, blokçeyn şəbəkələrində unikal rəqəmsal aktivlərin yaradılmasına və treydinqinə imkan verir. Bu sahədəki Dapp-lər rəqəmsal incəsənət, kolleksiyalar, virtual daşınmaz əmlak və daha çoxunu tokenləşdirmək və ticarət etmək üçün rəssamlara, yaradıcı şəxslərə və kolleksiyaçılara imkan verir.
Oyun və virtual dünyalar
Dapp-lər oyunçuların oyundaxili aktivlərə təhlükəsiz şəkildə sahib olduqları və onları ticarət etdikləri mərkəzləşdirilməmiş oyun platformalarının və virtual dünyaların yaradılmasını asanlaşdırır. Bu Dapp-lər çox vaxt virtual elementlərin doğrulana bilən çatışmazlığını və sahibliyini yaratmaq üçün blokçeyn texnologiyasından istifadə edir.
İdarəetmə və səsvermə
Dapp-lər icmaların kollektiv qərarlar verməsinə imkan verən mərkəzləşdirilməmiş idarəetmə və səsvermə sistemləri təmin edir. Bu Dapp-lər hər hansı bir icma və ya təşkilat daxilində təkliflərlə bağlı səs vermək, resurslar ayırmaq və dəyişiklikləri icra etmək üçün şəffaf və yoxlana bilən bir proses təmin edir.
Mərkəzləşdirilməmiş yaddaş və hesablama
Dapp-lər həm də mərkəzləşdirilməmiş saxlama və hesablama həllərini araşdırır. Mərkəzləşdirilmiş serverlərə etibar etmək əvəzinə bu Dapp-lər bütün sistemin fəaliyyətini dayandıran tək nasazlıq nöqtələrindən asılılığı azaldaraq və məlumat mühafizəsini təkmilləşdirərək, məlumatları təhlükəsiz şəkildə yadda saxlamaq və emal etmək üçün paylanmış şəbəkələrdən istifadə edir.
Şəxsiyyət və autentikasiya
Bəzi Dapp-lər mərkəzləşdirilməmiş şəxsiyyət və autentikasiya həlləri təmin etməyə diqqət ayırır. Bu Dapp-lər istifadəçilərə şəxsi məlumatlarına daha çox nəzarət etmək və onlara mərkəzləşdirilmiş orqanlara etibar etmədən öz şəxsiyyətlərini etibarlı şəkildə idarə etmək və sübut etmək imkanı vermək məqsədi daşıyır.
Dapp-lərlə bağlı risklər nələrdir?
Hər hansı başqa texnologiya kimi Dapp-lər də öz risklərinə malikdir. İstifadəçilərin əsas narahat olduğu ilk problemlərdən biri texniki həssas məqamlarla bağlıdır, çünki arada heç bir vasitəçi olmur. Problemlərin qarşısını almaq üçün güclü təhlükəsizlik tədbirlərinin və smart müqavilə xəta mükafatı proqramlarının mövcudluğuna baxmayaraq, smart müqavilələr hələ də zərərli şəxslərin istifadə edə biləcəyi, potensial olaraq maliyyə itkiləri və ya gözlənilməyən nəticələrlə nəticələnən zəiflikləri ehtiva edə bilər.
Pul kisələri, birjalar və ya bununla bağlı blokçeyn infrastrukturu da hakerlər tərəfindən hücuma məruz qala bilər. İstifadəçilər öz şəxsi açarları ilə ehtiyatlı olmalı, fişinq cəhdlərindən yayınmalı və nüfuzlu pul kisələri və platformalarından istifadə etdiklərindən əmin olmalıdırlar.
Dapp-lər bir sıra faydalar təklif etsə də, onlar həm də istifadəçilərin öz şəxsi açarlarını və rəqəmsal aktivlərini idarə etməsini tələb edir. Şəxsi açarların itirilməsi və ya açıqlanması kimi açarların idarə edilməsi xətaları aktivlərin daimi itirilməsi ilə nəticələnə bilər.
İstifadəçilərin öz araşdırmalarını etməsi, konkret Dapp-lər ilə əlaqələndirilən riskləri başa düşməsi və nüfuzlu pul kisələrindən istifadə etmək, ən yaxşı təhlükəsizlik təcrübələri barədə məlumatlı olmaq və Dapp-lər ilə qarşılıqlı əlaqə yaradan zaman ehtiyatlı olmaq kimi lazımi ehtiyat tədbirləri görməsi vacibdir.
Dapp-lər ilə əlaqə yaratmaq qaydası
Birincisi, Dapp-in konkret blokçeyn şəbəkəsi ilə işləyən uyğun kriptovalyuta pul kisəsi quraşdırmalısınız. Pul kisəsinə malik olduğunuz zaman yeni pul kisəsi yaradaraq və onu güclü bir şifrə ilə mühafizə edərək quraşdırın. Bəzi pul kisələri sizin bərpa frazası təmin etməyinizi də tələb edə bilər.
Növbəti addım kimi siz pul kisənizə bir az kriptovalyuta əlavə etmək istəyə bilərsiniz, buraya pul kisəsi ünvanınıza koinlər və ya tokenlərin alınması və ya transfer edilməsi daxil ola bilər. Nəhayət, son olaraq siz "Əlaqələndir" tipdə bir söz yazılan düymədən istifadə edərək pul kisəniz ilə veb-sayt və ya platforma ilə əlaqə yaradaraq Dapp-ə giriş edə bilərsiniz. Artıq brauzerinizdə genişlənmə quraşdırılıbsa, əlaqə yaratmaq üçün sadəcə şifrənizi daxil edə bilərsiniz.
Yekun qeydlər
Dapp-lər blokçeyn texnologiyasının inanılmaz bir amilidir. Onlar avtonomluq və senzura davamlılığı kimi çoxsaylı üstünlüklər təklif edir. Buna baxmayaraq, onlar həm də smart müqavilələrə məxsus həssas tərəflər kimi məhdud istifadəçi təcrübəsi və potensial risklər daxil olmaqla, öz çətinliklərinə malikdir.
Dapp ekosistemi inkişaf etməyə davam etdikcə, istifadəçilər və tərtibatçılar bu çətinliklərdən keçməli, məsuliyyətli inkişafı təşviq etməli, eləcə də təhlükəsizlik və uyğunluq baxımından ayıq-sayıq qalmalıdırlar. Hazırda davam edən irəliləyiş və inkişaflar ilə Dapp-lər sənayelərə inqilab gətirmək, fərdlərə səlahiyyət vermək və bizim texnologiya ilə və bir-birimizlə qarşılıqlı əlaqə tərzimizi yenidən formalaşdırmaq potensialına malikdir.
Tövsiyə olunan ədəbiyyat
İmtina və risklə bağlı xəbərdarlıq: Bu məzmun heç bir formada təmsil və ya zəmanət olmadan yalnız ümumi məlumat və təhsil məqsədləri üçün "olduğu kimi" sizə təqdim edilir. Bu, maliyyə, hüquqi və ya digər peşəkar məsləhət kimi təfsir edilməməli və hər hansı xüsusi məhsul və ya xidmətin satın alınmasını tövsiyə etmək məqsədi daşımamalıdır. Müvafiq peşəkar məsləhətçilərdən özünüz məsləhət almalısınız. Məqaləyə üçüncü tərəf müəllifi tərəfindən töhfə verildikdə nəzərə alın ki, ifadə edilmiş bu baxışlar üçüncü tərəf müəllifinə aiddir və Binance Academy-nin fikirlərini əks etdirmir. Əlavə təfərrüatlar üçün imtina mətnini tam şəkildə burada oxuyun. Rəqəmsal aktivlərin qiymətləri dəyişkən ola bilər. İnvestisiyanızın dəyəri artıb-azala və siz investisiya qoyduğunuz məbləği geri almaya bilərsiniz. İnvestisiya ilə bağlı qərarlarınıza görə yalnız siz məsuliyyət daşıyırsınız və Binance Academy baş verə biləcək hər hansı itkiyə görə məsuliyyət daşımır. Bu materialı maliyyə, hüquqi və ya digər peşəkar məsləhət kimi təfsir edilməməlidir. Ətraflı məlumat üçün İstifadə qaydaları və Risklə bağlı xəbərdarlıq bölməmizə baxın.