Çox uzundur, oxumadım
Blokçeyn, şəbəkədəki əksər xüsusi kompüterlərdə tranzaksiya məlumatlarını təhlükəsiz şəkildə qeyd edən mərkəzləşdirilməmiş rəqəmsal hesab dəftəridir.
Blokçeyn kriptoqrafiya və konsensus mexanizmləri vasitəsilə dəyişməz xüsusiyyəti ilə məlumatların bütövlüyünü təmin edir, bu o deməkdir ki, məlumat qeydə alındıqdan sonra geri qaytarıla bilməz.
Blokçeyn Bitcoin və Ethereum kimi kriptovalyutaların əsasını təşkil edir və maliyyədən başqa müxtəlif sektorlarda şəffaflığın, təhlükəsizliyin və etimadın gücləndirilməsində mühüm rol oynayır.
Blokçeyn nədir?
Blokçeyn, dünya miqyasında paylanmış çoxsaylı kompüterlər tərəfindən təmin edilən mərkəzləşdirilməmiş rəqəmsal hesab dəftəri adlanan xüsusi bir məlumat bazasıdır. Blokçeyn məlumatları xronoloji qaydada təşkil olunmuş və kriptoqrafiya ilə qorunan bloklardan ibarətdir.
Blokçeynin ən ilk modeli 1990-cı illərin əvvəllərində kompüter alimi Stuart Haber və fizik V. Skott Stornetta rəqəmsal sənədləri məlumatların dəyişdirilməsindən qorumaq üçün bloklar zəncirində kriptoqrafik üsullardan istifadə etməklə yaradılmışdır.
Haber və Stornetta bir çox digər kompüter alimi və kriptoqrafiya həvəskarlarının işini təşviq etdi, bu isə öz növbəsində blokçeyn texnologiyası ilə təchiz edilmiş Bitcoin kimi ilk kriptovalyutanın yaradılmasına səbəb oldu. O vaxtdan bəri blokçeyn texnologiyasının tətbiqi daha da genişlənib və kriptovalyutalar qlobal miqyasda daha çox insan tərəfindən istifadə olunur.
Blokçeyn texnologiyası daha çox kriptovalyuta tranzaksiyalarını qeyd etmək üçün istifadə edilsə də, rəqəmsal məlumatların digər bir çox növünü qeyd etmək üçün uyğundur və geniş istifadə hallarına tətbiq edilə bilər.
Blokçeyndə mərkəzsizləşdirmə nədir?
Blokçeyndə mərkəzsizləşdirmə, şəbəkənin nəzarət və qərar vermə gücünün hökumət və ya korporasiya kimi tək müəssisə tərəfindən deyil, istifadəçiləri arasında bölüşdürülməsi fikrinə istinad edir. Bu, insanların fəaliyyətləri tanımadığı şəxslərlə əlaqələndirməkləri lazım olduğu və ya məlumatlarının təhlükəsizliyi və bütövlüyünü təmin etmək istədikləri vəziyyətlərdə faydalı ola bilər.
Mərkəzləşdirilməmiş blokçeyn şəbəkəsində məlumatların və ya tranzaksiyaların axınına nəzarət edən heç bir mərkəzi qurum və ya vasitəçi yoxdur. Əvəzində, tranzaksiyalar şəbəkənin bütövlüyünü qorumaq üçün bir araya gələn kompüterlərin paylanmış şəbəkəsi vasitəsilə doğrulanır və qeyd olunur.
İnsanlar blokçeyn texnologiyası haqqında danışanda, sadəcə məlumat bazası haqqında danışmırlar. Blokçeyn texnologiyası, insanlara mərkəzi quruma etibar etmədən bir-biri ilə əməkdaşlıq və tranzaksiyalar etməyə imkan yaradaraq, kriptovalyutalar və dəyişdirilə bilməyən tokenlər (NFT-lər) kimi tətbiqləri təchiz edir.
Blokçeyn necə işləyir?
Əsasən blokçeyn hər iki tərəf arasındakı tranzaksiyaları saxtakarlığa qarşı etibarlı şəkildə qeyd edən rəqəmsal hesab dəftəridir. Bu tranzaksiya məlumatları qovşaqlar adlanan xüsusi kompüterlərin qlobal şəkildə paylanmış şəbəkəsi tərəfindən qeyd edilir.
İstifadəçi, başqa bir istifadəçiyə müəyyən məbləğdə kriptovalyuta göndərmək kimi tranzaksiyanı işə salanda, həmin tranzaksiya şəbəkəyə yayımlanır. Hər qovşaq rəqəmsal imzaları və digər tranzaksiya məlumatlarını doğrulamaqla tranzaksiyanı təsdiqləyir.
Tranzaksiya doğrulandıqdan sonra o, digər artıq doğrulanmış tranzaksiyalar ilə birgə bloka əlavə edilir. Bloklar, blokçeyni formalaşdıran kriptoqrafik metodlardan istifadə edərək birlikdə zəncirlənir. Tranzaksiyaların doğrulanması və blokçeynə əlavə edilməsi prosesi, şəbəkədəki qovşaqların blokçeynin vəziyyəti və tranzaksiyaların etibarlılığı haqqında razılığa necə gəldiyini idarə edən qaydalar toplusu olan konsensus mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir.
Kriptoqrafiya blokçeyndə tranzaksiyaların təhlükəsiz, şəffaf və saxtakarlığa davamlı qeydiyyatını təmin etmək üçün əsas açardır. Məsələn, "Hashing" (Heşinq) blokçeynlərdə istifadə edilən vacib kriptoqrafik üsuldur. Bu, istənilən ölçülü girişi sabit ölçülü simvollar sətrinə çevirən kriptoqrafik prosesdir.
Blokçeynlərdə istifadə edilən heş funksiyaları ümumilikdə toqquşmaya davamlıdır, bu o deməkdir ki, eyni nəticəni verən iki məlumat hissəsinin tapılma şansı çox kiçikdir. Digər xüsusiyyət isə avalanş effekti adlanır, bu isə daxil edilən məlumatlarda istənilən kiçik dəyişikliyin kəskin fərqli nəticə əldə etməsi fenomeninə istinad edir.
Gəlin bunu Bitcoin-də istifadə edilən SHA256 funksiyası ilə təsvir edək. Gördüyünüz kimi hərflərin böyük-kiçikliyinin dəyişdirilməsi kəskin şəkildə fərqli nəticəyə səbəb oldu. Heş funksiyaları həmçinin birtərəfli funksiyalardır, çünki hesablama nöqteyi-nəzərindən heş nəticəsini tərsinə təşkil etməklə giriş məlumatını əldə etmək mümkünsüzdür.
Blokçeyn daxilindəki hər blok, blokların möhkəm zəncirini quraraq, əvvəlki blokun heşini təhlükəsiz şəkildə ehtiva edir. Bir bloku dəyişdirmək istəyən istənilən şəxs sonrakı bütün blokları dəyişdirməli olacaq, bu tapşırıq sadəcə texniki baxımından çətin deyil, həmçinin baha başa gələn işdir.
Blokçeyndə geniş istifadə edilən digər bir kriptoqrafik üsul isə ictimai açarlı kriptoqrafiyadır. Həmçinin asimmetrik kriptoqrafiya adlanır, istifadəçilər arasında təhlükəsiz və doğrulana bilən tranzaksiyalar qurmağa kömək edir.
Proses belə işləyir. Hər iştirakçının unikal açar cütü var: gizli saxladığı şəxsi açar və açıq şəkildə paylaşılan ictimai açar. İstifadəçi tranzaksiyanı başladanda, rəqəmsal imza yaradaraq şəxsi açar ilə onu imzalayır.
Şəbəkədəki digər istifadəçilər göndərənin ictimai açarını rəqəmsal imzaya tətbiq edərək, tranzaksiyanın əslliyini doğrulaya bilər. Bu yanaşma təhlükəsiz tranzaksiyaları təmin edir, çünki yalnız şəxsi açarın qanuni sahibi tranzaksiyaya icazə verə bilər, lakin hər kəs ictimai açardan istifadə edərək imzaları doğrulaya bilər.
Blokçeynin digər xüsusiyyəti isə şəffaflıqdır. İstənilən şəxs açıq blokçeyn saytlarında tranzaksiya və blok məlumatları daxil olmaqla, blokçeynin məlumatlarını yoxlaya bilər. Məsələn, siz göndərənin və alanın identifikatoru, transferin məbləği və istənilən "bitcoin"-in sahiblərinin siyahısı daxil olmaqla, blokçeyn kəşfiyyatçı saytlarında Bitcoin şəbəkəsində bu vaxta qədər qeyd olunmuş hər tranzaksiyanı görə bilərsiniz. Siz həmçinin blokları bu gündən (29 may 2023-cü il 18:52:21 GMT-dən etibarən 788 995 blokda) genezis bloku kimi tanınan birinci bloka qədər izləyə bilərsiniz.
Konsensus mexanizmi nədir?
Konsensus alqoritmi istifadəçilərə və ya maşınlara paylanmış parametrdə koordinasiya etməyə icazə verən mexanizmdir. O, hətta bəzi agentlər nasazlıq ilə üzləşsə belə, sistemdəki bütün agentlərin həqiqətin vahid mənbəyində razılaşa biləcəyini təmin etməlidir. Onlar şəbəkədəki bütün qovşaqların tranzaksiyaların hamısının qeydiyyatını ehtiva edən hesab dəftərinin eyni kopiyasına malik olduğunu təmin edir. Konsensus mexanizmləri blokçeynlər üçün zəruridir, çünki tranzaksiyaları doğrulamaq və şəbəkənin bütövlüyünü təmin etmək üçün mərkəzi qurum yoxdur.
On minlərlə qovşaq blokçeyn məlumatlarının kopiyasını saxlayanda, tez bir zamanda məlumat uyğunluğu və zərərli qovşaqlar kimi bəzi problemlər yarana bilər. Blokçeynin bütövlüyünü təmin etmək üçün şəbəkə qovşaqlarının necə razılaşdığını tənzimləyən müxtəlif konsensus mexanizmləri mövcuddur. Gəlin əsas olanlara nəzər salaq.
Konsensus mexanizmlərinin növləri
İş sübutu nədir?
İş sübutu (PoW) tranzaksiyaları doğrulamaq və blokçeynin bütövlüyünü təmin etmək üçün əksər blokçeyn şəbəkələrində istifadə edilən konsensus mexanizmidir. Bu, Bitcoin tərəfindən istifadə edilən əsl konsensus mexanizmidir.
İş sübutunda maynerlər blokçeynə növbəti blok əlavə etmək üçün mürəkkəb riyazi problemi həll etmək üzrə yarışır. Mayninq kimi tanınan prosesdə məsələni həll edən ilk mayner kriptovalyuta ilə mükafatlandırılır.
Maynerlər yeni koinlər əldə etmək və şəbəkənin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə riyazi məsələni həll etmək üçün güclü kompüterlərdən istifadə etməlidir. Buna görə də, mayninq prosesi əhəmiyyətli dərəcədə hesablama gücü, eyni zamanda enerji tələb edir.
Pay sübutu (PoS) nədir?
Pay sübutu (PoS) İş sübutunun (PoW) çatışmazlıqlarının bəzilərini həll etmək üçün hazırlanmış konsensus mexanizmidir. Pay sübutunda (PoS) tranzaksiyaları təsdiqləmək və blokçeynə yeni bloklar əlavə etmək məqsədilə mürəkkəb riyazi məsələləri həll etmək üçün yarışan maynerlərin əvəzinə, şəbəkədə "pay" qoyduqları kriptovalyutaların məbləğinə əsasən validatorlar seçilir.
Konsensus prosesində iştirak etmək üçün validatorlar müəyyən məbləğdə kriptovalyutanı girov və ya "pay" kimi saxlayır. Daha sonra onlar paylarının ölçüsünə əsasən yeni bloklar yaratmaq və tranzaksiyaları təsdiqləmək üçün təsadüfən seçilir. Validatorlar yeni bloklar yaratmaq və şəbəkənin marağına ən uyğun hərəkət etmək üçün stimul olaraq tranzaksiya ödənişi ilə mükafatlandırılırlar.
Digər populyar konsensus mexanizmləri
İş sübutu (PoW) və Pay sübutu (PoS) ən çox yayılmış konsensus alqoritmləridir, lakin başqaları da var. Bəziləri hər iki sistemin elementlərini birləşdirən hibrid variantlardır, digərləri isə tamamilə fərqli üsullardır.
Məsələn, nümayəndəli Pay sübutu (DPoS) Pay sübutu (PoS) ilə oxşardır, lakin bütün validatorların yeni bloklar yaratmaq hüququna malik olması əvəzinə, token sahibləri bunu adlarından etmələri üçün daha kiçik nümayəndələr toplusu seçir.
Digər tərəfdən, Avtorizasiya sübutunda (PoA) validatorlar sahib olduqları kriptovalyutanın məbləğinə görə deyil, reputasiya və ya kimliklərinə görə müəyyən edilir. Validatorlar etibarlılıqlarına görə seçilir və yanlış əməllərinə görə şəbəkədən çıxarıla bilərlər.
Blokçeynin faydaları
1. Mərkəzsizləşdirmə
Blokçeynin mərkəzləşdirilməmiş xüsusiyyəti, onun daha təhlükəsiz və hücumlara və ya məlumatların pozulmasına qarşı davamlı edə biləcək vahid nəzarət və ya nasazlıq nöqtəsinin olmaması deməkdir.
2. Şəffaflıq
Blokçeyndəki tranzaksiyalar bütün iştirakçılara görünür, bu isə tranzaksiyaları izləməyi və doğrulamağı, onların dəqiqliyini təmin etməyi asanlaşdırır.
3. Dəyişməzlik
Tranzaksiya blokçeyndə qeyd edildikdən sonra dəyişdirilə və ya silinə bilməz. O, blokçeyn şəbəkəsinə girişi olan hər kəs tərəfindən doğrulana bilən bütün tranzaksiyaların daimi qeydiyyatını yaradır. Bu, tranzaksiyaların geri qaytarıla bilən ənənəvi sistemlərdən nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqli olmasını göstərir.
4. Səmərəlilik
Blokçeyn daha sürətli və daha səmərəli tranzaksiyalara imkan yarada bilər, çünki banklar kimi vasitəçilər tələb etmir.
5. Aşağı komissiya
Vasitəçiləri aradan qaldırmaq və prosesləri avtomatlaşdırmaqla blokçeyn tranzaksiya xərclərini azalda və müəyyən biznes əməliyyatlarını daha səmərəli edə bilər.
6. İnamsızlıq
Blokçeyn texnologiyası etibarlı vasitəçilər olmadan şəbəkə iştirakçılarının özləri tərəfindən doğrulanan və təsdiq edilən şəffaf tranzaksiyalara icazə verir.
Blokçeyn şəbəkələrinin müxtəlif növləri hansılardır?
Açıq blokçeyn
Açıq blokçeyn iştirak etmək istəyən istənilən şəxs üçün açıq olan mərkəzləşdirilməmiş şəbəkədir. Bu şəbəkələr adətən açıq mənbəli, şəffaf və icazəsizdir, bu isə o deməkdir ki, istənilən şəxs bura daxil ola və istifadə edə bilər. Bitcoin və Ethereum açıq blokçeynlərə nümunə ola bilər.
Şəxsi blokçeyn
Adından da göründüyü kimi şəxsi blokçeyn ictimaiyyətə açıq olmayan blokçeyn şəbəkəsidir. Şəxsi blokçeynlər adətən şirkət kimi vahid müəssisə tərəfindən idarə edilir və daxili məqsədlər və istifadə hallarında istifadə edilir.
Şəxsi blokçeynlər kimin görə biləcəyini və zəncirə yaza biləcəyinə qərar verən müəyyən edilmiş qaydaları olan icazəli mühitlərdir. Onlar mərkəzləşdirilməmiş sistem deyil, çünki burada nəzarətin aydın iyerarxiyası var. Buna baxmayaraq, onlar mexanizmlərində zəncirin kopiyasını saxlayan bir çox qovşağa paylana bilər.
Konsorsium blokçeyni
Konsorsium blokçeyni açıq və şəxsi blokçeynlərin hibrididir. Konsorsium blokçeynində çoxsaylı təşkilatlar birlikdə idarə edilən və tənzimlənən paylaşılmış blokçeyn şəbəkəsi yaratmaq üçün bir araya gəlir. Bu şəbəkələr konsorsium üzvlərinin ehtiyaclarından asılı olaraq, açıq və ya bağlı ola bilər.
İstənilən şəxsin blokları təsdiq etdiyi açıq sistem və ya vahid müəssisənin blok prosedurlarını təyin etdiyi bağlı sistem əvəzinə, konsorsium zənciri validator kimi çıxış edən bir neçə bərabər güclü tərəfi görür.
Sistemin qaydaları dəyişkəndir: zəncirin görünmə dərəcəsi validatorlar ilə məhdudlaşdırıla bilər, səlahiyyətli şəxslərə, yaxud hər kəsə görünə bilər. Əgər validatorlar konsensusa gələrsə, dəyişikliklər asanlıqla tətbiq edilə bilər. Blokçeynin necə işləməsinə gəlincə, bu tərəflərin müəyyən həddi dürüst davranarsa, sistem problem ilə üzləşməyəcək.
Blokçeyn nə üçün istifadə edilir?
Blokçeyn texnologiyası hələlik başlanğıc mərhələdə olsa da, bir çox müxtəlif sənayelərdə istifadə edilir. Blokçeyn texnologiyasının ən geniş yayılmış cari tətbiqlərindən bəzilərinə daxildir:
1. Kriptovalyutalar
Blokçeyn texnologiyası, tranzaksiyaları qeyd etmək üçün təhlükəsiz və mərkəzləşdirilməmiş hesab dəftəri kimi blokçeyndən istifadə edən kriptovalyutaların yaradılmasını dəstəkləmək üçün hazırlanmışdır.
2. Rəqəmsal kimlik
Blokçeyn, şəxsi məlumat və digər həssas məlumatları doğrulamaq məqsədilə istifadə edilə bilən təhlükəsiz və saxtakarlığa qarşı rəqəmsal kimliklər yaratmaq üçün istifadə edilə bilər. Şəxsi məlumatlarımızın və aktivlərimizin çox hissəsi internetə daşındıqca bu, getdikcə daha vacib ola bilər.
3. Səsvermə
Blokçeyn texnologiyası verilmiş bütün səslərin mərkəzləşdirilməmiş, verilən səslərə icazəsiz girişdən qorunan hesab dəftərini təmin etməklə, seçici saxtakarlığı ehtimalını aradan qaldıran və səsvermə prosesinin bütövlüyünü təmin edən təhlükəsiz və şəffaf səsvermə sistemi yaratmaq üçün istifadə edilə bilər.
4. Təchizat zəncirinin idarə edilməsi
Blokçeyn texnologiyası təchizat zənciri daxilində bütün tranzaksiyaların hesab dəftərini yaratmaq üçün istifadə edilə bilər. Bütöv təchizat zənciri prosesinin dəyişilməz və şəffaf qeydiyyatını yaradaraq, hər tranzaksiya blokçeyndə blok kimi qeyd edilə bilər.
5. Smart müqavilələr
Smart müqavilələr müəyyən şərtlər yerinə yetirildikdə avtomatik icra etmək üçün proqramlaşdırıla bilən öz-özünə icra olunan müqavilələrdir. Blokçeyn texnologiyası smart müqavilələrin təhlükəsiz və mərkəzləşdirilməmiş şəkildə yaradılması və icrasına imkan verir. Smart müqavilələrin ən perspektivli tətbiq sahələrindən biri mərkəzləşdirilməmiş tətbiqlər (dApps) və təşkilatlar (Mərkəzləşdirilməmiş muxtar təşkilatlar) üçündür.
Yekun qeydlər
Blokçeyn texnologiyası tranzaksiyaları qeyd etmək və məlumatları saxlamaq üçün təhlükəsiz və şəffaf üsul təklif edir. Bu texnologiyanın rəqəmsal dünyaya etibar və təhlükəsizliyin yeni səviyyəsini gətirməklə sənayelərdə inqilab etmək potensialı var.
Fərdlərarası tranzaksiyaları aktivləşdirməyindən, rəqəmsal aktivlərin yeni formalarını yaratmağından və ya mərkəzləşdirilməmiş tətbiqlərin (Dapp-lar) asanlaşdırılmasından asılı olmayaraq, blokçeyn texnologiyası fürsətlər dünyasına qapı açır. Texnologiya inkişaf etdikcə və daha genişyayıldıqca, növbəti illərdə daha innovativ və transformativ istifadə hallarının yaranacağını gözləyə bilərik.
Tövsiyə olunan ədəbiyyat
İmtina və risk xəbərdarlığı: bu məzmun heç bir formada təqdimat və ya zəmanət olmadan yalnız ümumi məlumat və təhsil məqsədləri üçün sizə "olduğu kimi" təqdim edilir. Bu, maliyyə, hüquqi və ya digər peşəkar məsləhət kimi təfsir edilməməli və hər hansı xüsusi məhsul və ya xidmətin satın alınmasını tövsiyə etmək məqsədi daşımamalıdır. Müvafiq peşəkar məsləhətçilərdən özünüz məsləhət almalısınız. Məqaləni üçüncü tərəf təqdim etdiyi zaman ifadə edilən fikirlərin üçüncü tərəfə aid olduğunu nəzərə alın və bunları Binance Academy tərəfindən verilən tövsiyə kimi qəbul etməyin. Əlavə təfərrüatlar üçün imtina mətnini tam şəkildə burada oxuyun. Rəqəmsal aktivlərin qiymətləri dəyişkən ola bilər. İnvestisiyanızın dəyəri artıb-azala və siz investisiya qoyduğunuz məbləği geri almaya bilərsiniz. İnvestisiya ilə bağlı qərarlarınıza görə yalnız siz məsuliyyət daşıyırsınız və Binance Academy baş verə biləcək hər hansı itkiyə görə məsuliyyət daşımır. Bu material maliyyə, hüquqi və ya digər peşəkar məsləhət kimi təfsir edilməməlidir. Ətraflı məlumat üçün İstifadə qaydası və Risk Xəbərdarlığı bölməmizə nəzər salın.