Негизги жыйынтыктар
Bitcoin – дүйнөдө алгач пайда болгон криптовалюта. Ал 2008-жылы жаратылып 2009-жылы ишке киргизилген, аны Сатоши Накамото деген жашырын ат менен белгилүү адам түзгөн.
Bitcoin блокчейн технологиясынын негизинде иштейт, ал ачык коомдук-кысап китеп сыяктуу иштейт. Бардык Bitcoin транзакцияларын дүйнө жүзү боюнча жайылган блокчейн түйүндөрдүн тармагы тастыктайт.
Bitcoin борборлоштурулбаган, ачык-айкын жана ачык булактуу система, бул аны салттуу каржылык системалардын популярдуу альтернатива болушуна шарт түзөт.
Bitcoin деген эмне?
Bitcoin маңызында санарип валюта болуп саналат. Бул биринчи болуп түзүлгөн криптовалюта болуп саналат, ал 2008-жылы жарыяланды (жана 2009-жылы ишке киргизилген). Bitcoin колдонуучуларга bitcoins деп аталган санариптик валюталарды (кичине тамга менен b же кыскартып BTC) жөнөтүүгө жана алууга мүмкүнчүлүк берет.
Доллар же евро сыяктуу өкмөттөр тарабынан чыгарылган салттуу фиат валюталарынан (доллар же евро сыяктуу) айырмаланып борборлошпогон Bitcoin болгондуктан бир да мекеме, өкмөт же уюм аны көзөмөлдөбөйт дегенди билдирет. Транзакциялар P2P системасында жүргүзүлөт, банктарга же каржы институттарга ортомчу катары керектигин жок кылат.
Bitcoin'ди кызыктуу кылган өзгөчөлүктөрү – цензурага туруштук берүү, акчаны эки жолу коротууга мүмкүн эместик, жана каалаган убакта, каалаган жерден транзакция жүргүзүү мүмкүнчүлүгү.
Bitcoin кантип иштейт?
Bitcoin бардык транзакцияларды каттап туруучу ачык эсеп-кысап китеби катары блокчейн технологиясынын негизинде иштейт. Бул ар бир Bitcoin транзакциясы ачык, текшерүүгө мүмкүн жана коопсуз дегенди билдирет.
Блокчейнди ар биринде транзакциялар тууралуу маалымат сакталган блоктордон турган чынжыр катары элестетсе болот. Ар бир жолу кимдир бирөө Bitcoin колдонгондо, анын транзакциясы блокчейнге кошулат, жана бул жазуу дүйнө жүзүнө тараган компьютерлер тармагында (алар, блокчейн түйүндөр деп аталат) сакталат.
Бул таралган тармак маалыматты эч бир тарап манипуляция кыла албай тургандыгын камсыз кылат. Каалаган адам Bitcoin'дин ачык булактуу программасын жүктөп алып, экосистемага катыша алат.
Борборсуздаштыруу: Bitcoin'дин блокчейни компьютерлердин таралган тармагы тарабынан башкарылат, бул маалыматтар эсеп-кысап китебин эч бир борбордук орган көзөмөлдөбөй тургандыгын камсыздайт.
Туруктуулук: транзакция блокчейнге кошулгандан кийин, аны өзгөртүү же жок кылуу мүмкүн эмес.
Коопсуздук: транзакциялар криптографиянын жардамы менен корголот, ал эми ар бир блокту текшерүү татаал математикалык маселелерди чечүүнү талап кылат, процесс болсо майнинг деп аталат.
BTC транзакциясынын мисалы
Алиса Бобко BTC транзакция кылганда, блокчейндин маалымат базасы алардын балансын жаңылайт (мисалы, Алисадан 1 BTC алып, Бобтун балансына 1 BTC кошулат). Бул Алиса (жалпыга көрүнүп турган) кагазга ал Бобго 1 BTC берем деп жазып жаткандай эле.
Боб ошол эле каражатты Кэролго жөнөтүүгө аракет кылганда, тармак анын жетиштүү BTC балансы бар-жогун оңой текшере алат. Блокчейн бардык Bitcoin транзакцияларын каттаган жана колдонуучулардын баланстарын жаңыртып турган санариптик ачык эсеп-кысап китеби сыяктуу иштейт.
Тармак борбордон көз карандысыз болгондуктан, бардык катышуучулар (блокчейн түйүндөр) өз түзмөктөрүндө маалымат базанын (блокчейн Эсеп-кысап китеби) бирдей көчүрмөсүн сакташат. Ошондуктан, алар жаңы маалыматты синхрондоштуруу үчүн үзгүлтүксүз байланышып турушат.
Bitcoin майнинг
Bitcoin майнинг – бул Bitcoin тармагын коопсуз кылган жана транзакцияларды тастыктаган процесс. Колдонуучу BTC транзакция жасаганда, ал аны тармакка таратат, ал жерде ал «майнер» деп аталган башка, блокчейн түйүндөр тарабынан текшерилет.
Башкача айтканда, майнинг – бул транзакцияларды текшерүү жана аларды блокчейн маалымат базасына (эсеп-кысап китеби) жазуу процесси. Бул үчүн майнерлер татаал математикалык маселени чечүү үчүн күч сынашат, бул чоң эсептөө ресурстарын талап кылат.
Алгачкы болуп бул маселени чечкен майнер жаңы транзакциялар блокторун блокчейнге кошууга укуктуу болот. Андан соң, ал жаңы bitcoin'дер менен сыйлык алат. Майнингдин жогорку наркы тармакты коопсуз кармап туруучу негизги нерселердин бири болуп саналат, ал эми майнерлерге берилген блок сыйлыктары «жаңы» bitcoin'дердин жалгыз булагы болуп эсептелет. Ар бир майнинг кылынган блок жалпы запаска белгиленген көлөмдө коиндерди кошот.
Иштин далили (PoW)
Блокчейндин коопсуздугун жана бүтүндүгүн сактоо үчүн Bitcoin Иштин далили (PoW) деген консенсус механизмин колдонот. Бул жогоруда сүрөттөлгөн майнинг процессинин маанилүү бөлүгү.
Иштин далили – бул санарип төлөм системаларында эки эселенген чыгымдоонун алдын алуу үчүн Bitcoin менен бирге түзүлгөн механизм. Bitcoin'ден тышкары, көптөгөн криптовалюталар блокчейн тармактарын коопсуз кылуу үчүн Иштин далили колдонушат.
Майнерлер чечиши керек болгон «татаал математикалык маселе» жөнүндө айтканда, биз негизинен Иштин далили жөнүндө сөз кылып жатабыз. Бул механизм блок түзүүнү кымбат, бирок анын жарактуулугун текшерүүнү арзан кылуу үчүн иштелип чыккан. Кимдир бирөө жараксыз блок менен алдоого аракет кылышын элестетели. Мындай учурда тармак аны дароо четке кагат, жана майнер майнинг ишине кеткен чыгымдарын кайтара албай калат.
Bitcoin эмне үчүн колдонулат?
Bitcoin негизинен санарип валюта жана аманат каражатты сактоо катары колдонулат. Аны салттуу валюталар сыяктуу эле интернетте же дүкөндөрдө сатып алуулар үчүн колдонсо болот. Барган сайын көбүрөөк бизнес субъектилери Bitcoin'ди төлөм ыкмасы катары кабыл алып жатышат. Онлайн соода жүргүзүүчүлөрдөн кадимки соода дүкөндөргө чейин.
Сиз ошондой эле Bitcoin аркылуу дүйнөнүн каалаган жерине салттуу банктарга жана акча которуу кызматтарынасалыштырмалуу төмөн транзакция акысы менен акча жөнөтө аласыз.
Инвестиция катары көптөгөн адамдар Bitcoin'ди сатып алышат, анын баасы өсөт деп үмүттөнүшөт. BTC'дин баасы өзгөрмөлүү болушу мүмкүн, бирок айрым инвесторлор аны өз портфелдерин диверсификациялоо жана узак мөөнөттүү инфляцияга каршы коргонуу ыкмасы катары карашат.
Bitcoin'ди ким жараткан?
Bitcoin биринчи жолу 2008-жылы Сатоши Накамото «Bitcoin деп аталган расмий маалыматтык документти жарыялаганда тааныштырылган: P2P системасынын электрондук нак акча системасы». Бул документ өкмөттөргө же банк системасына көз каранды болбогон борборлошпогон система аркылуу иштеген жаңы санарип валютаны сунуштаган.
2009-жылдын январында Bitcoin протоколу чыгарылып, алгачкы bitcoin транзакциясы Сатоши Накамото менен Хэл Финни аттуу программисттин ортосунда жүргүзүлгөн. Бул транзакция Накамотодон Финниге он bitcoin'дерди жөнөтүүнү камтыган.
Биринчи транзакциядан кийин көбүрөөк адамдар Bitcoin'ди таанып-биле башташты жана тармакка кошулушту. Санариптик валюта техникалык энтузиасттардын кичинекей коомчулугу арасында популярдуу болуп, Bitcoin борбордук бийлик же ортомчусуз иштей ала тургандыгын көрсөттү.
Bitcoin Pizza – бул Bitcoin тарыхындагы дагы бир маанилүү окуя, анткени алгачкы bitcoin'дер биринчи жолу чыныгы дүйнөлүк транзакция үчүн алмашуу каражат катары колдонулган учурун белгилейт. 2010-жылдын 22-майында программист Ласло Ханец 10 000 bitcoin'дерди колдонуп эки пиццаны сатып алып тарыхты жазды. Бул транзакция «Bitcoin Pizza Day» деп таанымал болду жана азыркы учурда ар жылы 22-майда белгиленет.
Сатоши Накамото деген ким?
Сатоши Накамотонун инсандыгы сыр болуп турат. Сатоши дүйнөнүн каалаган жериндеги адам же иштеп чыгуучулар тобу тарабынан түзүлүшү мүмкүн. Аты жапон тилинен келип чыккан, бирок Сатошинин англис тилин мыкты билгени көптөрдүн ал англис тилинде сүйлөгөн өлкөдөн деп ойлошуна себеп болду.
Сатоши блокчейн технологиясын ойлоп тапканбы?
Bitcoin мурунтан эле бар болгон бир нече технологиянын айкалышы, алардын катарында блокчейн технологиясы да бар. Туруктуу маалымат түзүмдөрдү колдонуу 1990-жылдардын башына, Стюарт Хабер менен В. Скотт Сторнеттанын документтерди убакыт белгилөө системасына байланыштуу. Бүгүнкү блокчейндер сыяктуу эле, ал криптографиялык ыкмаларга таянып, маалыматты коргоп, маалыматтын бузулушун алдын алган. Бирок Bitcoin'ошол убактагы башка санарип төлөм системаларын кыйнаган эки эселик чыгымдоо маселесин чечүүдө революциялык жаңылык болгон.
Канча Bitcoin'дер бар?
Протокол боюнча bitcoin'дердин максималдуу запасы 21 миллион коин менен чектелет. 2024-жылдын сентябрына карата анын 94% ашыгы майнинг кылынган, бирок калганын өндүрүү үчүн жүз жылдан ашык убакыт керек болот. Бул ар төрт жылда бир жолу болгон «Bitcoin Эки эсе азаюу» деп аталган мезгилдик окуялардан улам, ал майнинг сыйлыктарын кыскартат.
Bitcoin'дин эки эсе азаюусу деген эмне?
Bitcoin'дин эки эсе азаюусу майнерлерге берилүүчү блок сыйлыктарын мезгил-мезгили менен эки эсе азайтуу окуяларына тиешелүү болот. Кийинки Bitcoin'дин эки эсе азаюусу 2028-жылы болот деп күтүлүүдө – бул акыркы Эки эсе азаюу (2024-жылдын 19-апрелинде) өткөндөн кийин болжол менен төрт жыл өттү дегенди билдирет.
Bitcoin Эки эсе азаюу валютага таандык болгон экономикалык моделинин негизин түзөт, анткени ал коиндердин чыгарылышын туруктуу темпте камсыз кылат жана бул процесс убакыт өткөн сайын алдын ала белгилүү деңгээлде татаалдашат. Монетардык инфляциянын мындай көзөмөлдөнгөн ылдамдыгы – Bitcoin менен салттуу фиат валюталардын негизги айырмачылыктарынын бири, анткени фиат валюталардын запасы дээрлик чектөөсүз.
Bitcoin коопсузбу?
Bitcoin'ге байланыштуу негизги тобокелдиктердин бири – хакердик чабуулдар жана уурдоо мүмкүнчүлүгү. Мисалы, фишинг алдамчылыктарында хакерлер социалдык инженерия ыкмаларын колдонуп, колдонуучуларды өздөрүнүн логин маалыматтарын же жеке ачкычтарын берүү үчүн алдашат. Хакер колдонуучунун эсебиндеги же криптовалюта капчыгындагы маалыматка ээ болгондон кийин, анын bitcoin'дерин өз капчыгына өткөрүп ала алат.
Башка бир ыкмасы – хакерлер зыяндуу программалар же опузачы программалар аркылуу bitcoin'дерди уурдап кетиши мүмкүн. Хакерлер колдонуучунун компьютерин же мобилдик түзмөгүн зыяндуу программа менен жуктуруп, Bitcoin капчыгына кирүү мүмкүнчүлүгүн алышат. Кээ бир учурларда, алар опузачы программаларды колдонуп, колдонуучунун файлдарын шифрлеп, кайра ачып берүү үчүн bitcoin'дер менен төлөм талап кыла алышат.
Bitcoin транзакциялары кайтарылбай турган жана эч бир мамлекеттик мекеме тарабынан камсыздандырылган эмес болгондуктан, колдонуучулар өз bitcoin ээликтеги активдерин коргоо үчүн чараларды көрүшү керек. Буга күчтүү сырсөздөрдү колдонуу, эки этаптуу аутентификация орнотуу жана хакерлер кире албаган коопсуз криптовалюта капчыкта bitcoin'дерди сактоо кирет. Ошондой эле Bitcoin'ге байланыштуу программаларды ишенимдүү булактардан гана жүктөө абдан маанилүү.
Bitcoin менен байланышкан дагы бир тобокелчилик – бул баанын өзгөрүшү. Bitcoin'дин баасы кыска убакыт ичинде кескин өзгөрүшү мүмкүн, бул баа өзгөрүүлөрүнө жана мүмкүн болгон жоготууларга даяр эмес адамдар үчүн тобокелдүү инвестиция болуп саналат.
Жыйынтыктоочу ойлор
Bitcoin жөнөкөй башталыштардан чоң жолду басып өтүп, көптөгөн колдонуу учурлары бар дүйнөлүк деңгээлде таанылган криптовалютага айланды. Эгерде сиз Bitcoin'ди күнүмдүк транзакциялар үчүн пайдаланууну, фьючерске инвестиция кылууну же жөн гана анын артындагы технологияны үйрөнүүнү ойлонуп жатсаңыз, Bitcoin'дин кантип иштээрин түшүнүү абдан маанилүү.
Bitcoin'дин фьючерси дагы жазылып жатат, бирок анын бул жерде кала турганы так. Барган сайын көптөгөн компаниялар аны кабыл алып, көп адамдар инвестиция үчүн колдонуп жаткандыктан, Bitcoin акчаны карай түшүнүктөрдү түп тамырынан өзгөртүүнү улантууда.
Андан ары окуу
Жоопкерчиликтен баш тартуу: Бул жердеги нерселер сизге маалымат жана билим берүү максатында гана эч кандай милдеттенмелерсиз же кепилдиктерсиз «кандай болсо ошондой» берилүүдө. Аларды каржы, юридикалык же башка кесипкөй кеңеш катары, ошондой эле белгилүү бир товарды же кызматты сатып алуу сунушу катары кабыл албаңыз. Андай кеңеш керек болсо, тийиштүү кесипкөй адистерге кайрылыңыз. Көңүл буруңуз: эгер макаланы үчүнчү жактагы автор жазган болсо, макаладагы көз-караштар ошол авторго гана таандык болуп, Binance академиясынын көз-караштарын чагылдырбайт. Кененирээк маалымат алгыңыз келсе, жоопкерчиликтен баш тартууну толугу менен бул жерден окуп чыксаңыз болот. Санарип активдеринин баалары тез-тез өзгөрүп турушу мүмкүн. Андыктан инвестицияларыңыздын наркы түшүп да, өсүп да кетиши мүмкүн болгондуктан, салган суммаңызды кайтара албай калышыңыз мүмкүн. Инвестициялоо чечимдериңизге өзүңүз гана жооптуу болуп, Binance Academy мүмкүн болгон жоготууларыңызга жооп бербейт. Бул материалды каржы, юридикалык же кесипкөй кеңеш катары көрбөңүз. Кененирээк маалымат алгыңыз келсе, Пайдалануу шарттарыбызды жана Тобокелдик тууралуу эскертүүбүздү.