Негізгі тұжырымдамалар
Блокчейн – компьютерлердің таратылған желісі бойынша транзакция деректерін қауіпсіз жазатын цифрлық тіркеуші.
Блокчейн криптография және консенсус механизмдері арқылы өзінің өзгермейтін табиғатымен деректердің тұтастығын қамтамасыз етеді, яғни ақпарат жазылғаннан кейін оны ретроактивті түрде өзгерту мүмкін емес.
Блокчейн жүйесі Bitcoin және Ethereum сияқты криптовалюта желілерінің негізін құрайды және қаржыдан тыс әртүрлі секторларда ашықтықты, қауіпсіздікті және сенімді нығайтуда маңызды рөл атқарады.
Кіріспе
Блокчейн технологиясы деректер мен транзакцияларды басқарудың орталықтандырылмаған, ашық және қауіпсіз әдісін енгізу арқылы салаларды, әсіресе қаржы саласын өзгертті. Ол Биткоин сияқты криптовалюталардың негізі ретінде басталғанымен, қолдану аясы кеңейіп, жеткізілім тізбегін басқару, денсаулық сақтау, дауыс беру жүйелері және т.б. сияқты салаларды қамтиды.
Блокчейн дегеніміз не?
Блокчейн – дерекқордың ерекше түрі. Бұл – компьютерлердің таратылған желісі арқылы жүргізілетін орталықтандырылмаған цифрлық тіркеуші. Блокчейн деректері хронологиялық ретпен орналасып, криптографиямен қорғалған блоктарға реттелген.
Бұл құрылым деректердің ашық, қауіпсіз болуына және өзгермейтіндігіне кепілдік береді. Блок расталып, тізбекке қосылғаннан кейін блокта сақталған деректерді өзгерту іс жүзінде мүмкін емес. Орталықтандырылмаған құрылым орталық билікке деген қажеттілікті де жояды. Блокчейн транзакциялары делдалдарды қажет етпестен, пайдаланушылар арасында жүзеге асырылуы мүмкін.
Блокчейндердің орталықсыздандыру деңгейі әртүрлі түрлері бар. Дегенмен блокчейн термині, әдетте, криптовалюта транзакцияларын жазуға қолданылатын орталықтандырылмаған цифрлық тіркеушіні білдіреді.
Блокчейннің қысқаша тарихы
Блокчейннің ең бірінші үлгісі 1990 жылдардың басында компьютер ғалымы Стюарт Хабер мен физик Скотт Сторнетта цифрлық құжаттарды деректердің бұрмалануынан қорғау тәсілі ретінде блоктар тізбегінде криптографиялық әдістерді қолданған кезде ойлап табылды.
Хабер мен Сторнетта көптеген басқа компьютерлік ғалымдар мен криптография әуесқойларын шабыттандырып, нәтижесінде блокчейн технологиясымен жұмыс істейтін Биткоин деп аталатын бірінші криптовалюта жасалды. Содан бері блокчейнді қабылдау айтарлықтай өсті, ал криптовалюталар қазір жаһандық құбылысқа айналды.
Блокчейн технологиясы негізінен криптовалюта транзакцияларын жазу үшін пайдаланылғанымен, ол цифрлық деректердің көптеген басқа түрлерін жазуға жарамды және оны көптеген басқа жағдайларда қолдануға болады.
Блокчейннің негізгі ерекшеліктері мен артықшылықтары
Орталықсыздандыру: ақпарат бір орталық серверде емес, компьютерлер желісінде (түйіндерде) сақталады. Биткоин сияқты үлкен орталықтандырылмаған желілер шабуылдарға өте төзімді.
Ашықтық: блокчейндердің көпшілігі жалпыға ортақ, яғни барлық қатысушы бірдей дерекқорға қол жеткізе алады. Транзакциялар барлық қатысушыға көрінеді.
Тұрақтылық: деректер блокчейнге қосылғаннан кейін оны желілік консенсуссыз өзгерту мүмкін емес.
Деректер қауіпсіздігі: криптография және консенсус механизмдері деректердің бұрмалануына қарсы сенімді қорғанысты қамтамасыз етеді.
Тиімділік: блокчейн делдалдарды қажет етпестен жылдамырақ және арзан транзакцияларды іске қоса алады. Транзакциялар шынайы уақыт режимінде өңделеді.
Блокчейндегі орталықсыздандыру дегеніміз не?
Блокчейндегі орталықсыздандыру дегеніміз желіні басқару және шешім қабылдау өкілеттігі банк, үкімет немесе корпорация сияқты бір ұйымның қолында емес, оның пайдаланушылары арасында үлестіріледі деген идеяны білдіреді.
Орталықсыздандырылған блокчейн желісінде деректер ағынын немесе транзакцияларды бақылайтын орталық орган немесе делдал жоқ. Оның орнына транзакциялар желінің тұтастығын сақтау үшін бірге жұмыс істейтін компьютерлердің таратылған желісі арқылы тексеріледі және жазылады.
Блокчейн қалай жұмыс істейді?
Негізінде, блокчейн – бұл екі тарап арасындағы транзакцияларды рұқсатсыз кіруден сақтап, қауіпсіз тіркейтін цифрлық тіркеуші. Бұл транзакция деректері дүние жүзіне таратылған компьютерлер желісі (түйіндер) арқылы жазылады.
Алиса Бобқа біраз биткоин жібергенде, транзакция желіге таратылады. Әрбір түйін цифрлық қолтаңбаларды және басқа да транзакция деректерін тексеру арқылы транзакцияның түпнұсқалығын растайды. Транзакция тексерілгеннен кейін ол басқа транзакциялармен бірге блокқа қосылады. Әрбір блокты цифрлық тіркеуші парағы ретінде қарастыра аламыз.
Блоктар блокчейнді құратын криптографиялық әдістерді қолданып тізбектеледі. Транзакцияларды тексеру және оларды блокчейнге қосу процесі консенсус механизмі, желідегі түйіндердің блокчейннің күйі мен транзакциялардың жарамдылығы туралы келісімге келуін реттейтін ережелер жиынтығы арқылы жүзеге асырылады.
Блокчейн туралы қысқаша ақпарат
1. Транзакцияны жазу
Транзакция басталғанда (мысалы, криптовалютаны аудару), ол түйіндер желісіне таратылады. Әрбір түйін алдын ала анықталған ережелер арқылы транзакцияны тексереді.
2. Блоктың қалыптасуы
Тексерілген транзакциялар блокқа топтастырылады. Әрбір блок мыналарды қамтиды:
Деректер (мысалы, транзакция мәліметтері)
Уақыт белгісі
Криптографиялық хэш: блок деректерін хэштеу алгоритмімен іске қосу арқылы жасалған бірегей идентификатор.
Алдыңғы блок хэші: бұл – тізбекті құра отырып, блоктарды бір-бірімен байланыстыратын нәрсе.
3. Консенсус механизмі
Тізбекке блок қосу үшін желідегі қатысушылар оның жарамдылығы туралы келісуі керек. Бұған Жұмыс дәлелі (PoW) және Иелік дәлелі (PoS) сияқты консенсус алгоритмі арқылы қол жеткізіледі. Жақында екеуін де егжей-тегжейлі талқылайтын боламыз, ал қысқаша түйіндемесі мынадай:
Жұмыс дәлелі (PoW): Биткоин пайдаланатын Жұмыс дәлелі (PoW) блок валидаторларынан күрделі мәселелерді шешу үшін есептеу қуатын пайдалануды талап етеді.
Иелік дәлелі (PoS): Ethereum сияқты жаңарақ блокчейндерде қолданылады, мұнда блок валидаторлары желідегі үлестеріне қарай таңдалады.
4. Тізбекті байланыстыру
Тексерілгеннен кейін блок блокчейнге қосылады. Әрбір келесі блок өзгертуге төзімді құрылымды қамтамасыз ете отырып, алдыңғысына сілтеме жасайды. Басқаша айтқанда жаңа блокты тексеру үшін ол алдыңғы блок идентификаторын пайдалануы керек.
5. Ашықтық
Блокчейннің тағы бір ерекшелігі – оның ашықтығы. Кез келген адам блокчейн деректерін, соның ішінде барлық транзакция деректері мен блок деректерін блокчейн зерттеушілері деп аталатын жария веб-сайттарда тексере алады.
Мысалы, сіз Биткоин желісінде жазылған әрбір транзакцияны, оның ішінде жіберуші мен алушы әмиянының мекенжайын, аударым сомасын және т.б. көре аласыз. Сондай-ақ барлық Биткоин блоктарын генезис блогы деп аталатын бірінші блокқа дейін қадағалай аласыз.
Блокчейн криптографиясы
Криптография транзакциялардың қауіпсіз, ашық және рұқсатсыз кіруден қорғалған жазбасын сақтайтын блокчейннің негізгі шешімі болып табылады. Мысалы, хэшинг блокчейндерде қолданылатын маңызды криптографиялық әдіс болып табылады. Бұл – кез келген өлшемдегі кірісті тұрақты өлшемді таңбалар жолына түрлендіретін криптографиялық процесс.
Блокчейндерде қолданылатын хэш-функциялар, әдетте, коллизияға төзімді, яғни бірдей нәтиже беретін екі деректі табу мүмкіндігі өте төмен. Тағы бір ерекшелігі көшкін әсері деп аталады, бұл кіріс деректеріндегі кез келген мардымсыз өзгеріс түбегейлі басқа нәтижеге әкелетін құбылысты білдіреді.
Мұны Биткоин желісінде қолданылатын SHA256 функциясымен суреттейік. Көріп отырғаныңыздай, бас әріптерді өзгерту шығыстың күрт өзгеруіне себеп болады. Хэш функциялары да біржақты функциялар болып табылады, себебі хэш шығысын кері жобалау арқылы кіріс деректерін алу ауқымды есептеу жұмысын талап етеді.
Блокчейндегі әрбір блок блоктардың сенімді тізбегін құра отырып, алдыңғы блоктың хэшін қауіпсіз сақтайды. Бір блокты өзгерткісі келген адам келесі блоктардың бәрін өзгертуі керек. Бұл тек техникалық жағынан ғана емес, шығын жағынан да орындалуы қиын тапсырма.
Блокчейнде кеңінен қолданылатын тағы бір криптографиялық әдіс – жария кілтті криптография. Асимметриялық криптография деп те аталады. Ол пайдаланушылар арасында қауіпсіз және тексерілетін транзакцияларды орнатуға көмектеседі.
Оның жұмыс істеу жолын ұсынамыз. Әрбір қатысушының бірегей кілт жұбы болады: құпия сақтайтын жеке кілт және ашық бөлісетін жария кілт. Пайдаланушы транзакцияны бастаған кезде, ол өзінің жеке кілтін пайдаланып, цифрлық қолтаңбаны жасай отырып, транзакцияға қол қояды.
Желідегі басқа пайдаланушылар жіберушінің жария кілтін цифрлық қолтаңбаға қолдану арқылы транзакцияның түпнұсқалығын тексере алады. Бұл тәсіл транзакциялардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, себебі жеке кілттің заңды иесі ғана транзакцияға рұқсат бере алады, ал кез келген адам жария кілт арқылы қолтаңбаларды тексере алады.
Консенсус механизмі дегеніміз не?
Консенсус алгоритмі – пайдаланушыларға немесе машиналарға бөлінген параметрде келісіп жұмыс жасауға мүмкіндік беретін механизм. Ол жүйедегі барлық агенттер кейбір агенттердің келіспеуіне қарамай, бір ақиқат көзі туралы келісімге келуін қамтамасыз етуі керек.
Консенсус механизмдері желідегі барлық түйіндерде барлық транзакциялардың жазбасын қамтитын тіркеушінің бірдей көшірмесі болуын қамтамасыз етеді.
Он мыңдаған түйін блокчейн деректерінің көшірмесін сақтағанда, деректердің тұрақтылығы мен зиянды түйіндерді қоса алғанда, бірқатар қиындықтар туындауы мүмкін. Блокчейннің тұтастығын қамтамасыз ету үшін желі түйіндерінің келісімге жету жолын басқаратын әртүрлі консенсус механизмдері бар. Негізгі консенсус механизмдерін толығырақ қарастырайық.
Консенсус механизмдерінің түрлері
Жұмыс дәлелі дегеніміз не?
Жұмыс дәлелі (PoW) – транзакцияларды тексеру және блокчейннің тұтастығын сақтау үшін көптеген блокчейн желілерінде қолданылатын консенсус механизмі. Бұл – Биткоин желісі пайдаланатын бастапқы консенсус механизмі.
PoW механизмінде майнерлер блокчейнге келесі блокты қосу үшін күрделі математикалық есепті шешіп жарысады. Майнинг деп аталатын процесте мәселені шешкен бірінші майнер криптовалютамен марапатталады.
Майнерлер жаңа монеталар өндіріп, желіні қорғау мақсатында математикалық есептерді шешу үшін қуатты компьютерлерді пайдалануы керек. Сондықтан майнинг процесі ресурстардың айтарлықтай көлемін (есептеу қуаты мен энергияны) қажет етеді.
Иелік дәлелі дегеніміз не?
Иелік дәлелі (PoS) – Жұмыс дәлелі (PoW) механизмінің кейбір кемшіліктерін жоюға бағытталған консенсус механизмі. PoS жүйесінде транзакцияларды растау және блокчейнге жаңа блоктарды қосу үшін күрделі математикалық есептерді шешіп жарысатын майнерлердің орнына желіде «стейкинг» жасайтын криптовалютаның көлеміне қарай валидаторлар таңдалады.
Үлес валидаторлар кепіл ретінде ұстайтын криптовалюта сомасын білдіреді. Әдетте Иелік дәлелі (PoS) валидаторлары жаңа блоктар жасап, стейкинг мөлшеріне негізделген транзакцияларды тексеру үшін кездейсоқ таңдалады. Олар жаңа блоктарды жасағаны үшін транзакция алымымен марапатталады және желінің мүддесі үшін әрекет етуге ынталандырылады. Олар арам ниетпен әрекет етсе, өздерінің бәске тігілген криптовалюталарын жоғалту қаупі бар.
Басқа танымал консенсус механизмдері
Жұмыс дәлелі және Иелік дәлелі – ең көп таралған консенсус алгоритмдері, бұдан басқалары да бар. Олардың кейбірі – екі жүйенің элементтерін біріктіретін гибридтер, ал кейбірі – мүлдем өзгеше әдістер.
Мысалы, өкілеттік берілген Иелік дәлелі (DPoS) PoS механизміне ұқсайды, бірақ жаңа блоктарды жасау құқығы валидаторлардың барлығына дерлік беріле бермей, токен иелері мұны өз атынан орындау үшін азырақ өкіл тобын таңдайды.
Екінші жағынан, Құзырет дәлелі (PoA) механизмінде валидаторлар қолындағы криптовалютаның мөлшеріне емес, беделіне немесе жеке басына қарай анықталады. Валидаторлар олардың сенімділігіне қарай таңдалады және олар зиянды әрекеттер жасаған жағдайда желіден жойылуы мүмкін.
Блокчейн желілерінің қандай түрлері бар?
Жария блокчейн
Жария блокчейн – қатысқысы келетін кез келген адам үшін ашық орталықсыздандырылған желі. Бұл желілер, әдетте, ашық және шектеусіз болып табылады, яғни кез келген адам оларға қол жеткізіп, пайдалана алады. Bitcoin және Ethereum жария блокчейндерге мысал болады.
Жеке блокчейн
Жеке блокчейн, аты айтып тұрғандай, көпшілікке ашық емес блокчейн желісі. Жеке блокчейндерді әдетте компания сияқты бір ұйым басқарады және олар ішкі мақсаттар үшін пайдаланылады.
Жеке блокчейндер – бұл блокчейнді кім көретінін және оған кім жаза алатынын белгілейтін орнатылған ережелері бар эксклюзивті орталар. Олар орталықсыздандырылған жүйелер емес, өйткені басқарудың нақты иерархиясы бар. Дегенмен оларды машиналарында блокчейннің көшірмесін сақтау үшін көптеген түйіндер арасында таратуға болады.
Консорциум блокчейні
Консорциум блокчейні – бұл жария және жеке блокчейндердің гибриді. Консорциум блокчейнінде бірнеше ұйым бірлесіп басқарылатын ортақ блокчейн желісін құру үшін біріктіріледі. Бұл желілер консорциум мүшелерінің қажеттіліктеріне байланысты ашық немесе жабық болуы мүмкін.
Кез келген адам блоктарды тексере алатын ашық жүйенің немесе блок өндірушілерді бір ғана ұйым белгілейтін жабық жүйенің орнына консорциум тізбегі валидатор ретінде әрекет ететін бірнеше бірдей күшті тарапты көреді.
Жүйе ережелері икемді: тізбек шектеулі түрде тек валидаторларға, уәкілетті тұлғаларға көрсетілуі немесе барлығына көрсетілуі мүмкін. Валидаторлар консенсусқа келе алса, өзгертулерді оңай енгізуге болады. Блокчейннің қалай жұмыс істейтініне келетін болсақ, егер бұл тараптардың белгілі бір шегі адал әрекет етсе, жүйе проблемаларға тап болмайды.
Блокчейн не үшін қолданылады?
Блокчейн технологиясы әлі қалыптасу кезеңінде болса да, ол көптеген салаларда қолданылады. Блокчейн технологиясы қазіргі кезде мыналарда көп қолданылады:
1. Криптовалюталар
Блокчейн технологиясы транзакцияларды тіркеу үшін қауіпсіз және орталықсыздандырылған тіркеуші ретінде блокчейнді пайдаланатын криптовалюталардың жасалуын қолдау үшін әзірленген.
Дәстүрлі трансшекаралық транзакциялар делдалдар мен жоғары алымдарды қамтығанымен, блокчейн жылдамырақ, арзанырақ және ашық халықаралық аударымдарды қамтамасыз етеді. Құндылық қоймасынан бөлек, көпшілік жаһандық ақша аударымдары үшін Биткоин мен басқа да криптовалюталарды пайдаланады.
2. Смарт келісімшарттар
Смарт келісімшарттар – бұл белгілі бір шарттар орындалған кезде автоматты түрде орындалуға бағдарламаланатын өздігінен орындалатын келісімшарттар. Блокчейн технологиясы смарт келісімшарттарды қауіпсіз және орталықсыздандырылған түрде жасауға және орындауға мүмкіндік береді.
Смарт келісімшарттардың ең танымал қолданбаларының бірі орталықтандырылмаған қаржылық (DeFi) платформаларының үлкен бөлігі болып табылатын орталықтандырылмаған қолданбалар (DApp) мен ұйымдарға (DAO) арналған. DeFi платформалары несиелеу, қарыз алу және сауда сияқты қаржылық қызметтерді дәстүрлі институттарсыз ұсыну үшін блокчейнді пайдаланады. Бұл қаржылық құралдарға қолжетімділікті демократияландырады.
3. Токендеу
Жылжымайтын мүлік, акциялар немесе өнер сияқты шынайы әлем активтерін (RWA) токендеуге болады (блокчейндегі цифрлық токендерге айырбасталады). Бұл өтімділікті жақсартуға және инвестициялық мүмкіндіктерге қолжетімділік аясын кеңейтуге мүмкіндік береді.
4. Цифрлық идентификатор
Блокчейнді жеке ақпаратты және басқа да құпия деректерді тексеру үшін пайдаланылуы мүмкін қауіпсіз және бұрмаланбайтын цифрлық идентификаторды жасау үшін қолдануға болады. Біздің жеке ақпаратымыз бен активтеріміздің көпшілігі желіде болғандықтан, оның маңызы артуы мүмкін.
5. Дауыс беру
Барлық берілген дауыстардың орталықсыздандырылған, бұрмаланбаған есебін қамтамасыз ету арқылы блокчейн технологиясын дауыс беру нәтижесін бұрмалау мүмкіндігін болдырмайтын және дауыс беру процесінің тұтастығын қамтамасыз ететін қауіпсіз және ашық дауыс беру жүйесін құру үшін пайдалануға болады.
6. Жеткізу тізбегін басқару
Блокчейн технологиясын жеткізу тізбегіндегі барлық транзакциялардың есебін жасау үшін пайдалануға болады. Әрбір транзакцияны (немесе транзакциялар тобын) блокчейндегі блок ретінде жазуға болады, бұл бүкіл жеткізу тізбегі процесінің өзгермейтін және ашық жазбасын құрайды.
Қорытынды ойлар
Блокчейн технологиясы транзакциялар жазып, деректерді сақтаудың қауіпсіз және ашық әдісін ұсынады. Бұл – цифрлық әлемге сенім мен қауіпсіздіктің жаңа деңгейін ұсыну арқылы салаларда төңкеріс жасайтын технология.
Тең деңгейлі транзакциялар жасау, цифрлық активтердің жаңа нысандарын жасау немесе орталықсыздандырылған қолданбаларды жеңілдету болсын, блокчейн технологиясы барлығында да кең мүмкіндіктер әлемін ашады. Технология дамып, кеңірек қолданысқа ие болған сайын, алдағы жылдары инновациялық және трансформациялық пайдалану жағдайлары арта түсетініне сеніміміз мол.
Қосымша оқитын материалдар
Жауапкершіліктен бас тарту: бұл контент сізге «еш өзгеріссіз» тек жалпы ақпарат және ақпараттандыру мақсатында қандай да бір мәлімдемесіз немесе кепілдіксіз ұсынылады. Ол қаржылық, заңды немесе басқа да кәсіби кеңес ретінде түсінілмеуі керек және қандай да бір нақты өнімді немесе қызметті сатып алуды ұсынуға арналмаған. Кеңесті тиісті кәсіби кеңесшілерден алуыңыз керек. Мақаланы үшінші тарап қатысушысы жазған жағдайда, айтылған пікірлер үшінші тарап қатысушысына тиесілі екенін және Binance Academy пікірін білдірмейтінін ескеріңіз. Қосымша мәліметтер алу үшін осы жерден біздің жауапкершіліктен бас тарту туралы мәлімдемеміздің толық мәтінін оқыңыз. Цифрлық активтердің бағасы тұрақсыз болуы мүмкін. Инвестицияңыздың құны төмендеуі немесе жоғарылауы және инвестицияланған соманы қайтара алмауыңыз мүмкін. Инвестициялық шешімдеріңізге тек сіз жауаптысыз және Binance Academy сізде туындауы мүмкін шығындар үшін жауап бермейді. Бұл материал қаржылық, құқықтық немесе басқа кәсіби кеңес ретінде қабылданбауы керек. Қосымша ақпаратты Пайдалану шарттарымыздан және Тәуекел туралы ескертуден қараңыз.